Bundan 126 yıl evvel; 1894…
13 yaşındaki Mustafa Kemal’in Selanik Mülkiye Rüştiyesi’nde Kaymak Hafız isimli Arapça öğretmeninin kendisine haksız yere sopayla vurması üzerine bu okuldan ayrılıp Askerî Rüştiye’ye müracaat etmesinin üzerinden 4 ay geçmişti.
Avusturya – Macaristan İmparatorluğu veliahtı Arşidük Franz Ferdinand’ı öldürerek asker ve sivil olmak üzere 16 milyon 511 kişinin vefatıyla sonuçlanan, 7 milyon 841 askerin ise akıbetinin bilinmemesiyle kayıtlara ‘Kayıp’ olarak geçtiği I. Dünya Savaşı’nın kıvılcımını çakan Gavrilo Princip, şimdi 4 aylık bir bebekti.
Habertürk müellifi Mehmet Çalışkan bugünkü köşesine Aşık Veysel’i taşıdı.
Mehmet Çalışkan’ın yazısı şöyle:
O yılın 25 Ekim’inde Sivas’ın Sivrialan Köyü’nde karnı burnunda bir bayanın koyun sağmadan dönerken apansız doğum sancısı tuttu.
Gülizar Hatun; etraftaki birkaç bayanın yardımıyla bebesini oracıkta, yol kenarında doğurdu.
Gülizar Hatun ile çiftçi Ahmet Efendi için Veysel ismini verdikleri oğulları, Ali’den sonra tekrar yeni bir umut, çiçek hastalığından kaybettikleri çocuklarının acısına az biraz da olsa merhemdi.
Ne var ki umut fazla uzun sürmeyecek, merhemin tesiri kısa müddetli olacaktı.
yaşındaki Veysel o gün çok memnundu.
Yeni kıyafetini gösterip memnunluğunu paylaşmak için komşuları Muhsine Hatun’un konutuna nasıl da koşa koşa gitmişti.
Aynı formda koşa koşa meskenine dönerken bir anda gözleri karardı, bastığı yer altından kayıp gitti.
Daha evvel iki çocuğunu çiçek hastalığından kaybeden Gülizar Hatun ile Ahmet Efendi, 1901’de yine baş gösteren salgın nedeniyle tekrar tarifsiz acılara büründü.
Yeni kıyafetinin keyfini yaşayamayan Veysel, küçük vücuduyla yatağa hapsolmuştu.
Melun hastalık, gözlerini almadan da yakasını bırakmadı.
Ahmet Efendi, oğlu Veysel’i ‘Kırlangıç Uşağı’ takma isimli seyyar göz hekimine gösterdi. Tabip, sol gözünün büsbütün kapandığını lakin sağ gözünün ışık aldığını belirterek tedavi olabileceğini söyledi.
Ne var ki fakir Ahmet Efendi’nin tedavi masraflarını karşılayacak parası yoktu. Sağ gözünün açılması için babasının sağdan – soldan para bulmaya çabaladığı Veysel, günlerden bir gün ahıra girdi.
Bağlı olan öküz bir anda başını salladı. Olmaz mümkünce boynuzunun, tedaviyle açılabilecek olan sağ gözüne denk gelmesiyle Veysel’in dünyası bir daha aydınlanamayacak halde karardı.
Sol gözünden sonra sağ gözünün açılma umudu kalmamasıyla Veysel, her geçen gün biraz daha içine kapanık bir ruh haline büründü.
Ahmet Efendi, şiire meraklıydı. Pir Sultan Abdal, Kul Mustafa, Kul Mehmed, Ruhsatî, Âşık Kerem ve Garib’in şiirlerini ezberletmek suretiyle Veysel’in kendisini kıymetli hissetmesini sağlamaya çalışıyordu.
Meşgale olması kanısıyla bir de saz aldı.
Veysel, günün birçoklarını kendine yaren bellediği sazını tıngırdatarak geçirmeye başlayınca Ahmet Efendi, 10 yaşına gelen oğluna evvel Molla Hüseyin’den akabinde da Çamşıhlı Ali Ağa’dan karın tokluğuna ders aldırdı.
Günler; günleri, aylar; ayları, yıllar da yılların peşine takılmış bir halde vakit içinde yitip giderken Veysel, her ne kadar göremese de yaşı gereği hayatın ne olduğunu daha yeterli kavramıştı. Bunun sonucunda da artık hayatta nelerden yoksun kaldığının farkındaydı.
Kendisinden 4 ay evvel, yaklaşık 2500 km Batı’da doğan Gavrilo Princip’in kıvılcımını çaktığı I. Dünya Savaşı başlamıştı.
Ardından da kendisinin doğumundan 4 ay evvel asker olmaya yönelen Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde Kurtuluş Savaşı….
Çevresindekiler, kahramanlık türküleriyle ve dualarla cepheye yolcu edilirken Veysel, gazilik yahut şehitlik mertebesinden yoksun kalacaktı.
Ağabeyi Ali de şehit olursa son örtüsü olsun diye, cepheye göğsüne konulan Türk bayrağıyla uğurlanmıştı.
Kendini eksik hisseden Veysel’in hissesine ise içinin ezilmesi kalmıştı.
Ruhsal çöküntü içindeki Veysel, askere gidememenin utancıyla kimsenin kendisini görmesini istemiyordu. Bu nedenle tüm toplumsal ortamlardan uzaklaşmış, günün birçoklarını bir armut ağacının altında acısını sazının tellerine yükleyerek geçirmeye başlamıştı.
Belli bir yaşa gelen Gülizar Hatun ile Ahmet Efendi’yi bir kaygı sardı; “Ya ölürlerse… Ya kendilerinden sonra ağabeyi Ali ile kardeşi Elif, Veysel’e bakmazsa…”
25 yaşına gelen Veysel’i bir an evvel evlendirmeliydiler.
Akıllarında köyün en hoş kızı olan akrabalarının kızı Esma vardı.
Zaten görmeyen oğullarını evlendirmek için nazları akrabalarından öbür kimseye geçmezdi.
Acımasından mı yoksa ailesine karşı gelemediğinden mi bilinmez…
Esma, Veysel ile evlenmeyi kabul etti.
Veysel, memnundu…
Nasıl olmasın ki?
O yaşına kadar birinci defa kendini eksik hissetmemişti.
Biri kız, oburu erkek olmak üzere iki çocukla kara dünyası aydınlanan Veysel, hayata dair birinci kere umutlanmış, yazgısının sandığı üzere o kadar da kara olmadığına inanmıştı.
Ne var ki Veysel’in kara yazgısının yazımı şimdi bitmemişti.
Oğlu, şimdi 10 günlükken annesinin göğsünün ağzını tıkaması sonucu hayatını kaybetti.
Aile kayıpları, 1921’de annesi Gülizar Hatun, ondan 8 ay sonra ise babası Ahmet Efendi’nin vefatıyla devam etti.
Acılar, acılar, acılar…
Veysel, annesinin ve babasının koruyuculuğundan mahrum kalmıştı.
Cepheden döndükten sonra evlenip bir çocuk sahibi olan ağabeyi Ali’nin teklifiyle iki aile bir ortada yaşamaya başlasa da Veysel, işe yarayabileceğini göstererek bağ işlerinde çalıştı.
Ağabeyi Ali’nin çocuklara bakması için tuttuğu, azap, daha evvel yaşadıkları yetmezmiş üzere Veysel’e yeni bir azap daha yaşattı.
Esma, 8 yıllık evliliğin akabinde Veysel’i 6 aylık kızıyla baş başa bırakıp azapla kaçtı.
Veysel’in gözleri görmüyor olabilirdi. Ne var ki bu yetisinin eksik olması hislerini ziyadesiyle kuvvetli kılmıştı.
Esma ile azap ortasındaki yakınlaşmayı hisseden Veysel, kaçacaklarını anlamış, kendisini ve kızlarını terk eden eşinin çorabının içine bıraktığı bir ölçü paranın sarılı olduğu kağıda şöyle bir not yazmıştı; “Al, bu para ananın ak sütü üzere helal olsun. Gittiğin yerde kendini ezdirme. Bir de hoşluğun on par’etmez, bu bendeki aşk olmasa…”
Bitmiyordu, Veysel’in hayatının kara perdesinde acıları ismine ‘Son’ yazmak bilmiyordu.
Esma’nın kaçmasından iki yıl sonra Veysel’in kızı da hayata gözlerini yumdu.
Hayat damarları birbir kesilen 33 yaşındaki Veysel, yaşadığı acıların, yalnızlığın oluşturduğu ‘Belki uzaklara gidersem berbatlıklar beni takip edip peşimden gelmez’ biçimindeki ruh haliyle artık alıp başını uzaklara gitmek istiyordu.
Veysel, yakın arkadaşı Âşık İbrahim’in yarenliğiyle Adana’ya gitmek istese de komşu köyden arkadaşı Mecnun Süleyman’ın her fırsatta “Yol bilmez, yordam bilmezsin. Nereye gideceksin, gittiğin yerde ne eyleyeceksin?” demesiyle kararından vazgeçti.
Veysel, uzaklara gitme kararından vazgeçmesini şöyle lisana getirdi; “Bu adam, saz çalarım dinler. Kelama başlarım, keser. ‘Gideyim’ derim, ‘Gel gitme’ diye elime ayağıma düşer. Nihayet dayanamadım, ‘Gitmiyorum vesselam’ diye bu seyahatten vazgeçtim.”
Veysel’in bulunduğu topraklardan uzaklaşma dileğini duyan Beleni Köyü’nden Kasım, “Madem köyünden uzaklaşmak istiyorsun, bizim köye gel” dedi.
Ne var ki Mecnun Süleyman çok sevdiği arkadaşının başına bir hal gelmesinden tekrar endişelenerek bir sefer daha “Gitme” dedi. Bir öbür arkadaşı Kalaycı Hüseyin de gitmesine razı değildi.
Ne var ki gün geçtikçe daha da ruhsal çöküntüye giren Veysel, köyünden ayrılmakta kararlıydı. Bunun üzerine Veysel, Kasım’ın da razı gelmesiyle Meczup Süleyman ve Kalaycı Hüseyin de yanında olmak üzere Beleni Köyü’ne gitti.
Birkaç ay yaşadığı Beleni Köyü’nde az biraz da olsa ruhsal çöküntüden sıyrılan Veysel, arkadaşlarıyla birlikte Kasım’a daha fazla yük olmamak için köyüne dönmek üzere yola çıktı.
Yolunun üzerindeki Girit Köyü’nden 9 liraya aldığı saz, Veysel’in Âşık Veysel haline dönüşmesinin birinci kıvılcımı olacaktı. Ayrıyeten hayat, Veysel’e “Yeter sana çektirdiğim, memnun olmak senin de hakkın” der üzere bir hale bürünüp karşısına tekrar yolunun üzerindeki Karayaprak Köyü’nden Gülizar Hanım’ı çıkardı.
Âşık Veysel ile Gülizar Hanım, 1928’de evlendi.
Merhum annesiyle birebir ismi paylaşan Gülizar Hanım, sevgisiyle Veysel’in karanlık dünyasının güneşi olurken kızı Zöhre’nin doğumuyla tekrar yaşama sevinciyle yüklendi.
Daha sonra da Ahmet’in doğumuyla.
Ne var ki kara yazgısı, yüzünü bir defa daha gösterdi. Üçüncü çocuğu Hüseyin, 7 aylıkken hayatını kaybetti.
Veysel; Menekşe, Bahri, Akıllına ve Hayriye ismini verdikleri çocuklarının doğumuyla var gücüyle hayat ağacının kollarına sıkı sıkıya tutundu.
Veysel, 1930’da Sivas’ta edebiyat öğretmeni olarak vazife yapan Ahmet Kutsi Tecer ile tanıştı. Tecer’in 5 Ocak 1931’de düzenlediği ‘Sivas Âşıklar Bayramı’na katılan Veysel, sazıyla kelamıyla hem dinleyenleri hem de meslektaşlarını kendine hayran bıraktı.
Veysel, o tarihten sonra ‘Âşık Veysel’ olarak Türkiye’yi diyar diyar gezerek konserler verdi.
1933’te Ağacakışla Bölge Müdürü Ali İstek Beyefendi, Cumhuriyet’in 10’uncu yılı vesilesiyle yöredeki şairlere şiirler yazmalarını salık verdi.
Âşık Veysel’in yazdığı 16 satırlık, 64 dizelik ‘Cumhuriyet Destanı’nı çok beğenen Ali İstek Beyefendi, “Ben bunu Ankara’ya göndereyim” dedi.
Çok sevdiği Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna çıkacağını ümit eden Âşık Veysel, bir epey vakit bekledikten sonra haber gelmeyince Âşık İbrahim ile Ankara’ya gidip ‘Cumhuriyet Destanı’nı Mustafa Kemal Paşa’nın huzurunda okumak istedi.
Cumhuriyet’in 10’uncu yıl kutlamaları geçmiş, yıl 1934 olmuştu lakin ziyanı yoktu. Benliği, Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna çıkmak için bitip tükenmek bilmeyen bir istekle doluydu.
Yolculuk için paraları olmadığından ötürü kara kışta Sivrialan’dan yaya olarak yola çıkan Âşık Veysel ile Âşık İbrahim 3 ay sonra Ankara’ya ulaştı.
Ankara’ya ulaşmasına ulaştılar lakin ceplerinde beş kuruş bile olmayan Âşık Veysel ile Âşık İbrahim, Erzurumlu Paşo Dayı’nın kendilerini konutunda konuk etmesiyle kalacak yer problemini çözdü.
Birkaç gün orada kaldıktan sonra etraftaki kahvehanelerde çalıp söyleyerek bir ölçü para kazanan Âşık Veysel ile Âşık İbrahim daha sonra Hasan Efendi’nin kendilerini konuk etmesiyle Ankara’da kalmaya devam edebildi.
Hasan Efendi, Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna çıkmaları için kendilerine yardımcı olabilecek bir milletvekili olduğunu söyleyince soluğu onun yanında aldılar.
– Ne istiyorsunuz?
– Vallahi biz halk şairiyiz, Gazi’yi görmek istiyoruz.
– Bırak canım. Siz kıyıda köşede çalın – çağırın, geçin – gidin beş – on para kazanabiliyorsanız… Halk şairine, şuna – buna ehemmiyet veren yok.
– Hayır, o denli değil. Bizim şöyle bir destanımız var, bunu okuyalım da onun için onu duyuracağız.
– Söyle bakalım.
Âşık Veysel, ‘Cumhuriyet Destanı’nı okuduktan sonra milletvekili; “Güzel. Çok güzel yazmışsın ve yeterli düşünmüşsün. Bunu Hakimiyet-i Ulusala Gazetesi’ne götürelim” dedi.
Ne var ki milletvekili, sonraki günü “Ben bu türlü şeye karışmam. Gidin ne yaparsanız yapın. Ben o denli şeyleri bilmem” deyince Âşık Veysel ile Âşık İbrahim, gazeteye kendi başlarına gitmeye karar verdi.
Mustafa Kemal Paşa, o sıralarda İran Şahı İstek Pehlevi’yi ağırlamaya hazırlanıyordu.
Bu nedenle kentin merkezi yerlerine hırpani kılıklıların girmesine müsaade verilmiyordu.
Âşık Veysel ile Âşık İbrahim, Hakimiyet-i Ulusala Gazetesi’ne ulaşmak için Bent Deresi’nden inip Karaoğlan Çarşısı’ndan geçmek isterken polisler tarafından durduruldu.
– Çarşıya girmeyin.
– Yahu biz dilenecek değiliz, öbür işimiz var.
– Hayır, olmaz. Giremezsiniz.
Hakimiyet-i Ulusala Gazetesi’ne Karaoğlan Çarşısı’nın etrafından dolanarak giden Âşık Veysel ile Âşık İbrahim, asıl ismi Hüseyin Avni Beyefendi olan gazetenin muharrirlerinden Aka Gündüz Bey’e ulaşmayı başardı.
‘Cumhuriyet Destanı’nın beğenilmesi üzerine gazete, Veysel’in fotoğraflarını çekip 8 lira telif fiyatı verdi.
2 Nisan 1934’te Hakimiyet-i Ulusala Gazetesi’nde şöyle bir yazı yayımlandı; “Dün gazetemize Anadolu’nun saz şairlerinden biri geldi. Sivrialan Köyü’nden olan bu yanık yüzlü adamın iki gözü de görmüyordu. Bu saz şairinin yeni yazdığı koşmalar, inkılâbın halkın en görgüsüz katmanlarına kadar nasıl işlemiş, anlaşılmış ve sevilmiş olduğuna en büyük kanıttır.”
* O devirlerde fakir, eğitimsiz şahıslar ‘Görgüsüz’ olarak tanımlanıyordu.
Ertesi günü gazete almak için yeniden Hakimiyet-i Ulusala Gazetesi’ne giden iki yaren, Karaoğlan Çarşısı’nın etrafındayken yolları, polisler tarafından bir defa daha kesildi. Oradaki polisler gazeteyi okumuştu; “Ooo Veysel Efendi, siz misiniz? Âşık Veysel… Efendim, kahvelere girin oturun istirahat edin, ayak üzeri dolaşmayın” dedi.
Âşık Veysel’i tanıyanlar konutlarına götürüp yemek ikramında bulundu.
45 gün boyunca Ankara’da bekledikten sonra Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna çıkma konusunda umudunu kaybeden Âşık Veysel, köye dönmek istedi. Tanıştıkları bir avukat, “Siz sanatkâr adamsınız. Belediyeden köyünüze dönmek için harcırah alabilirsiniz” dedi.
Ne var ki belediye, harcırah vermeyi kabul etmedi.
Belediyeden bir vazifelinin tavsiyesi üzerine âşıkların, muharrirlerin, şairlerin buluşup toplumsallaştığı halkevine giden Âşık Veysel ile Âşık İbrahim kapıdan içeri girecekken kapıcı durdurdu; “Giremezsiniz.”
O esnada orada olan biri, kapıcıya şöyle seslendi; “Yahu bunları bırakın, bunlar tanınmış adam. Âşık Veysel’dir? Geçsin edebiyat şube reisiyle tanışsın.”
Odaya girdiklerinde, edebiyat şube reisi İshak Beyefendi, Afyonkarahisar milletvekili İzzet Ünlü Beyefendi ve genel halkevlerinin reisi Necip Ali Beyefendi sohbet ediyordu.
Gazeteyi onlar da okumuştu.
Hürmette kusur etmedikleri üzere Necip Ali Beyefendi, üzerlerine birer kat elbise yaptırdı. Bir de pazar günü konser düzenledi.
Veysel, konserden kazandığı 50 lirayla kendisini hayata yine bağlayan Sivrialan’daki eşi Gülizar Hanım ile çocuklarının yanına döndü. Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna çıkıp yazdığı destanı okumasının nasip olmaması, Âşık Veysel’in ruhunda yeni derin bir yara açsa da Sivrialan’dan yaya olarak 3 ayda ulaştıkları Ankara seyahatinde o eşsiz yapıtlarından birini ortaya çıkardı.
‘Uzun İnce Bir Yoldayım’…
Âşık Veysel, 1935’te İstanbul Radyosu’ndan davet aldı.
İstanbul’a giden Âşık Veysel, Beyoğlu’ndaki Tokatlıyan Han’a gidip stüdyoya girdi.
Öylesine çaldı, öylesine söyledi ki…
Dinleyicilerden Arapgirli Mehmet, yayın sonrası stüdyoya gelip Âşık Veysel’i konutuna davet etti. Tıpkı sıralarda Atatürk, radyoda yanık sesine hayran kaldığı Âşık Veysel’i “Bu aşığı bulun getirin” diye talimat verdi.
Yaver Şükrü Özer, çabucak radyoyu arasa da binadan ayrılan Âşık Veysel’e ulaşamadı. Adresi de bilinmiyordu.
Eğer Âşık Veysel, radyo binasından birkaç dakika geç ayrılmış olsaydı, ‘Cumhuriyet Destanı’nı Dolmabahçe Sarayı’nda Atatürk’ün huzurunda okuyabilecekti.
Sabah olduğunda Atatürk’ün kendisini sordurttuğunu öğrenen Âşık Veysel; Dolmabahçe Sarayı’na giderek Yaver Şükrü Özer’e “Gazi’nin dün çağırttığı âşık benim. Müsaade verin huzuruna varayım” dedi.
“Olmaz.” O bir zevk vakti idi. Artık çalışma vakti… Sen adresini bırak, yine hatırlar da sorarsa biz seni buluruz” dedi.
Bir defa daha boynu bükülen Veysel, Sivrialan’a döndü.
Beklediği haber hiç gelmedi.
Âşık Veysel, Atatürk’ün vefatından sonra “Atatürk’e Ağıt” isimli yapıtını yazıp besteledi.
1940’da devrin Ulusal Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel tarafından köy enstitüleri kurulmaya başlandı.
Adını uygundan güzele duyuran Âşık Veysel, Ahmet Kutsi Tecer’in katkısıyla, Arifiye, Hasanoğlan, Çifteler, Kastamonu, Yıldızeli ve Akpınar’daki köy enstitülerinde saz öğretmenliği yapmaya başladı.
Âşık Veysel, Tecer’in katkısıyla hem daha geniş çevrelerce tanındı hem de birçok öğrenci yetiştirdi.
Âşık Veysel, Tükçe’yi son derece düzgün ve yalın kullanımının yanı sıra yapıtlarındaki his bütünlüğüyle devrinin en aktif edebiyatçılarından biri haline geldi.
1940’a kadar Âşık İbrahim’in yarenlik yaptığı Âşık Veysel’e bu tarihten sonra ‘Küçük Veysel’ lakaplı Veysel Erkılıç yoldaşlık etmeye başladı. Âşık Veysel, 1952’de senaryosunu Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun yazdığı, Metin Erksan’ın yönettiği yarı otobiyografik ‘Karanlık Dünya’ isimli sinema sinemasında rol aldı. Ne var ki bu sinema, “Anadolu’daki ekinleri cılız ve kısa uzunluklu gösterdiği için” devrin sansür heyeti tarafından yasaklandı.
Veysel Erkılıç’ın 1960’da vefat etmesi üzerine Âşık Veysel’in yarenliğini oğlu Ahmet Şatıroğlu devraldı.
1965’te TBBM’nin çıkardığı özel bir kanunla anadile ve ulusal birliğe yaptığı hizmetlerden dolayı 500 lira maaş bağlanan Âşık Veysel’in yapıtları 1970’lerde Hümeyra, Selda Bağcan, Gülden Karaböcek, Fikret Kızılok, Esin Afşar tarafından seslendirilmeye, ünlü halk ozanının bestelerine albümlerde yer verilmeye başlandı.
Fikret Kızılok, Âşık Veysel, defnedildikten sonra kabri başında “Ustamın parmaklarına değen bu sazın da toprak olması gerekir. Artık ona can veren parmaklar yok” diyerek sazını kırdı.
Âşık Veysel’, 1972’de akciğer kanserine yakalandı.
İlk eşi Esma Hanım, gelip kendisiyle helalleşmek istedi.
Hayriye Hanım, babasına Esma Hanım’ın helalleşmek için geldiğini söyledi.
Aşık Veysel “İstiyorsa gelsin” dedi demesine lakin Esma Hanım, tam içeri girecekken “Ben o adama çok çektirdim, Allah da beni perişan etti. Ne yüzle onunla helalleşeceğim” deyip içeri girmeden döndü.
Yaşamının yarısını büyük acılar ve kasvetler içinde geçiren Âşık Veysel, 21 Mart 1973’te saat 03:30’da, doğduğu Sivrialan’daki meskeninde akciğer kanseri nedeniyle hayatını kaybederek sadık yâri kara toprakla buluştu.
Sivrialan Köyü’nde bulunan halk ozanı Âşık Veysel’in konutu Kültür Bakanlığı tarafından 1979’da kamulaştırıldıktan sonra 1982’de müze olarak ziyarete açıldı.
Müzede Âşık Veysel’in bal mumundan heykeli, ferdî eşyaları, fotoğrafları, şiirleri ve onunla ilgili yayınlanan eserler sergileniyor.
Âşık Veysel’in anısını yaşatmak için her yıl, 9 – 11 Temmuz ortasında Sivrialan Köyü’nde anma merasimlerinin yanı sıra ‘Âşık Veysel Âşıklar Bayramı’ ismi altında şenlik düzenleniyor.