Kadınların toplumdaki statüsü antropolojide uzun vakittir ilgi çeken bir bahis. Yaygın inanışın bilakis, araştırmalar ataerkilliğin her vakit hakim olmuş “doğal düzen” olmadığını gösteriyor.
Ataerkillik (patriyarki), soyda babayı temel alan ve ailede çocukları baba soyuna mal eden, toplumda ve idarede erkeklerin güç sahibi olduğu, bayanların çoğunlukla dışta tutulduğu sistemi söz ediyor.
Ancak bayan başkanlar ve anaerkil toplumlar da her vakit var olmuştur.
Avcı-toplayıcı topluluklar, en azından daha sonraki öbür toplumsal sistemlere kıyasla nispeten eşitlikçi olarak bedellendiriliyor.
Peki, ataerkillik nasıl ortaya çıktı ve hangi şartlarda son bulabilir?
Erkeklerin zenginleşmesi
Üreme, evrimin temelini oluşturur. Lakin evrime uğrayan yalnızca vücutlarımız ve beyinlerimiz değildir; davranışlar ve kültürler de doğal seçilimin eserleridir. Örneğin, erkekler kendi üreme kapasitelerini en üst seviyeye çıkarmak için çoklukla bayanları ve onların cinselliğini denetim etmeye çalışmıştır.
Çoğu avcı-toplayıcıda olduğu üzere, maddi zenginliğin çok az olduğu ya da hiç olmadığı göçebe toplumlarda, bayanlar bir beraberliği sürdürmeye zorlanamaz. Bayan ve partneri, kendi akrabaları, erkeğin akrabaları ya da başka beşerlerle birlikte yaşayabilir. Durumundan şad değilse o birliktelikten ayrılabilir.
Ama çocukları varsa bu adımı atmayabilir, çünkü babanın bakımı da çocukların gelişimine ve hatta hayatta kalmalarına yardımcı olur. Tekrar de bayan öbür bir yere gidip akrabalarıyla yaşayabilir ya da yeni bir eş bulabilir.
Bazı bölgelerde 12.000 yıl kadar evvel tarımın ortaya çıkması bu durumu değiştirdi. Nispeten kolay bir ekim-dikim bile, eseri korumak için yerleşik kalmayı gerektiriyordu. Yerleşim, küme içi ve kümeler ortası çatışmaların artmasına neden oldu. Örneğin, Venezuela’daki yarı göçebe hayat süren Yanomamo yerlileri, korunaklı kümeler halinde yaşıyordu; komşu kümelere baskınlar ve “eş kaçırma” ömürlerinin bir kesimiydi.
Hayvancılığın geliştiği yerlerde mahallî halk hayvan sürülerini baskınlardan korumak zorunda kalmış ve bu da savaşlara yol açmıştı. Bayanlar daha zayıf fizikî yapıları nedeniyle savaşta erkekler kadar başarılı olmadıklarından, bu rol giderek erkeklere düştü. Bu durum onların güç kazanmasını sağladı ve korudukları kaynakların yetki ve sorumluluğu onlara kaldı.
Nüfus artıp yerleşik nizam yaygınlaştıkça uyum sıkıntıları ortaya çıktı. Önderlerin (genellikle erkek) savaşta ya da diğer biçimde topluluk faydasına aksiyonda bulunmaları kimi durumlarda toplumsal eşitsizliğin ortaya çıkmasına yol açtı. Bu nedenle hem erkek hem de bayanlardan oluşan topluluk, sahip oldukları şeyleri müdafaalarına yardımcı olmaları karşılığında bu seçkinlere ekseriyetle tolerans göstermek durumunda kaldı.
Çiftçilik ve hayvancılık yaygınlaştıkça, artık temel olarak erkekler tarafından denetim edilen maddi zenginlik daha da kıymetli hale geldi. Aile içinde servet çatışmasını önlemek için akrabalık kuralları ve soy sistemleri daha resmi bir hal aldı ve evlilikler kontratlı hale geldi. Toprağın ve çiftlik hayvanlarının jenerasyondan nesile aktarılması birtakım ailelerin kıymetli bir servet edinmesini sağladı.
Çok eşlilik, tek eşlilik
Çiftçilik ve hayvancılıktan elde edilen zenginlik, erkeklerin birden fazla eşe sahip olmasını, çok eşliliği (poligami) mümkün kıldı. Buna karşılık, bayanların birden fazla eşe sahip olması (poliandri) ender görülen bir durumdu. Birçok tertipte, çocuk doğurma konusunda daha üretken olmaları ve daha fazla ebeveyn bakımı yapmaları nedeniyle genç bayanlara talep fazlaydı.
Erkekler zenginliklerini genç bayanları çekmek için kullandılar. Erkekler, eşlerinin ailesine “başlık parası” ödeyerek rekabet ediyorlardı; bunun sonucunda varlıklı erkekler çok sayıda eşe sahip olurken birtakım fakir erkekler bekâr kalabiliyordu.
Dolayısıyla, partnerleri için rekabet etmek üzere bu zenginliğe gereksinim duyanlar erkeklerdi (kadınlarsa üremek için gereken kaynakları kocaları aracılığıyla sağlıyorlardı). Ebeveynler torun sayılarını en üst seviyeye çıkarmak istiyorlarsa, servetlerini kızlarından çok oğullarına bırakmaları daha mantıklıydı.
Bu da servet ve mülkün resmi olarak erkek soyundan geçmesine yol açtı. Bu tıpkı vakitte bayanların evlendikten sonra kocalarının ailesiyle birlikte konuttan uzakta yaşamaya başlamaları manasına geliyordu.
Kadınlar güç kaybetmeye başlamıştı. Toprak, çiftlik hayvanları ve çocukların erkeklere bağlı olmasıyla, bayanlar için boşanma neredeyse imkânsız hale geldi. Evlenmiş kızın anne ve babasına dönmesi, başlık parasının iadesini gerektireceğinden güzel karşılanmazdı. Ataerkillik artık yeterlice yerleşmeye başlamıştı.
Kadınlar doğdukları konuttan ayrılıp eşlerinin ailesiyle yaşamaya başladıklarında, yeni hanelerinde fazla pazarlık gücüne sahip değillerdi. Birtakım matematiksel modellere nazaran, bayanların bu formda dağılması ve başka kümelerle savaşmanın yarattığı gereksinimler erkeklerin bayanlardan daha uygun muamele görmesine yol açtı.
Erkekler savaş yoluyla akraba olmayan erkeklerle kaynaklar için rekabet etme fırsatına sahipken, bayanlar sırf hanedeki başka bayanlarla rekabet etmişti. Bu iki nedenden dolayı, hem erkekler hem de bayanlar, bayanlara kıyasla erkeklere karşı daha fedakâr davranarak evrimsel açıdan daha büyük yararlar elde etmiş ve bu da erkeklerin ayrıcalık sahibi olmasına yol açmıştı. Bayanlar esasen kendilerine karşı olan toplumsal cinsiyet önyargılarına uygun biçimde hareket ediyorlardı.
Bazı tarım sistemlerinde bayanlar daha fazla özerkliğe sahip olabiliyordu. Tarım topraklarının hudutlu olduğu yerlerde, erkekler birden fazla aileyi kaldıramayacağı için bu durum çok eşliliği frenlemiş olabilir. Çiftçilik güç ve verimlilik arazi büyüklüğünden ziyade harcanan emeğe bağlı olduğundan, bayan emeği temel bir ihtiyaç haline gelmiş ve çiftler tek eşli birlikteliklerde birlikte çalışmaya başlamışlardı.
Tek eşlilik nizamında, bir bayan varlıklı bir erkekle evlenirse, adamın tüm serveti bayanın çocuğuna kalır. Münasebetiyle bayanlar en güzel kocaları bulmak için başka bayanlarla rekabet halindedir. Bu durum, aile servetinin çok sayıda bayanın çocukları ortasında paylaşıldığı çok eşlilik için geçerli değildir, hasebiyle varlıklı bir erkekle evlenmenin bayanlara sağladığı avantajlar sonludur.
Bu nedenle tek eşlilikte evlilik ödemesi çok eşliliktekinin aksisi tarafta gerçekleşir ve “çeyiz” formunu alır. Gelinin ebeveynleri damadın ebeveynlerine ya da çiftin kendilerine para verir.
Bugün Asya’nın büyük kısmında hala değerli olan çeyiz, ebeveynlerin kızlarının evlilik piyasasında başka bayanlarla rekabet etmesine yardımcı olma yoludur. Çeyiz bazen bayanlara daha fazla yetki ve aile servetinin en azından bir kısmı üzerinde denetim sahibi olmasını sağlayabilir.
Ancak bunun dezavantajlı yanı da var; çeyiz enflasyonu kız çocuklarını ebeveynler için maliyetli hale getirebilir; bazen de aslında kız çocuğu olan ailelerin kız bebeklerini öldürmesi ya da ihmal etmesi (ya da seçici kürtaj) üzere fecî sonuçlar doğurabilir.
Tek eşliliğin öbür sonuçları da oldu. Zenginlik hala erkek soyundan tek eşin çocuklarına geçtiğinden, erkekler bu çocukların kendilerine ilişkin olmasını sağlamak için ellerinden geleni yapıyorlardı. Servetlerini farkında olmadan diğer bir erkeğin çocuğuna yatırmak istemiyorlardı. Sonuç olarak bayanların cinselliği güçlü bir formda denetlenmeye başlandı.
Kadınları erkeklerden uzak tutmak ya da Hindistan’da olduğu üzere manastırlara yerleştirmek ya da Çin’de bayanların ayaklarını küçük tutmak için 2.000 yıldır devam eden bir gelenekle bağlamak bunun sonuçları olabilir. Kürtajın yasaklanması, cinsel ilgileri potansiyel olarak maliyetli hale getirmekte, insanları evliliklere hapsetmekte ve bayanların meslek beklentilerini engellemektedir.
Anaerkil toplumlar
Servetin bayan soyundan geçmesi nispeten ender olsa da bu çeşit toplumlar mevcuttur. Bu bayan merkezli sistemlere, fizikî olarak rekabet edecek çok az zenginliğin olduğu marjinal ortamlarda rastlanır.
Örneğin, Afrika’da çeçe sineğinin sığır beslemeyi imkânsız kıldığı “anasoylu kuşak” olarak bilinen bölgeler vardır. Afrika’daki bu anasoylu sistemlerin kimilerinde, erkekler hanelerde değerli bir güç olmaya devam ediyor, lakin bayanları kocaları ya da babaları yerine ağabeyleri ve dayı/amcaları denetim etmeye çalışıyor. Fakat genel olarak bayanlar daha fazla güce sahiptir.
Uzun seyahatler ya da Polinezya’daki tehlikeli okyanus balıkçılığı yahut kimi Amerikan yerli topluluklarındaki savaşlar üzere yüksek vefat riski nedeniyle erkeklerin birçok vakit olmadığı toplumlarda da anaerkilliğe rastlanır.
Anaerkil sistemdeki bayanlar çocuk yetiştirmek için çoklukla kocalarından fazla annelerinin ve kardeşlerinin dayanağını alırlar. Örneğin Çin’deki birtakım anasoylu kümelerde görüldüğü üzere, bayanlar tarafından yapılan bu tıp “ortak yetiştirme”, erkeklerin haneye daha az yatırım yapmasına (evrimsel anlamda) neden olur; çünkü haneler yalnızca eşlerinin çocuklarını değil, akraba olmadıkları birçok bayanın çocuklarını da içeriyordur.
Bu durum evlilik bağlarını zayıflatır ve servetin bayan akrabalar ortasında aktarılmasını kolaylaştırır. Ayrıyeten bu tıp toplumlarda bayanlar cinsel açıdan daha az denetim altındadır, çünkü serveti denetim edip kızlarına aktaran bayanlar olduğu için babalık mutlaklığı daha az telaş hususudur.
Anasoylu toplumlarda hem erkekler hem de bayanlar çok eşli olarak cinselliği yaşayabilir. Güney Afrika’nın anasoylu Himba’ları bu biçimde meydana gelen bebeklerin en yüksek oranlarından birine sahiptir.
Bugün kentlerde bile, yüksek erkek işsizliği çoklukla daha bayan merkezli hayat düzenlemelerine yol açıyor; anneler çocuklarını ve torunlarını yetiştirmek için kızlarına yardım ediyor, ancak ekseriyetle rölâtif yoksulluk içinde yaşıyor.
Ancak erkekler tarafından denetim edilebilen maddi zenginliklerin oluşmasıyla, anasoylu sistemlerin ekseriyetle babasoylu sistemlere dönüşmesi kelam konusu olmuştur.
Dinin rolü
Burada özetlenen ataerkillik fikri dinin rolünü azımsıyor görünebilir. Dinler seks ve aile konusunda kuralcıdır. Örneğin, çok eşli evlilik İslam’da kabul edilirken Hıristiyanlıkta kabul görmez. Lakin dünya genelindeki farklı kültürel sistemlerin kökenleri yalnızca din ile açıklanamaz.
İslam MS 610 yılında, o vakitler çok eşliliğin yaygın olduğu hayvancılık yapan göçebe kümelerin yaşadığı bölgede (Arap yarımadası) ortaya çıkarken, Hıristiyanlık tek eşli evliliğin zati norm olduğu Roma imparatorluğu içinde ortaya çıktı. Münasebetiyle dini kurumlar bu çeşit kuralların uygulanmasına mutlaka yardımcı olsa da, asıl nedenin dinler olduğunu argüman etmek güç.
Nihayetinde, dini normların ya da rastgele bir normun kültürel mirası, asıl nedenleri ortadan kalktıktan çok sonra bile sert toplumsal önyargıları sürdürebilir.
Ataerkillik sona mı eriyor?
Normlar, tavırlar ve kültürün davranışlar üzerinde büyük bir tesiri olduğu bir gerçek. Vakit içinde, bilhassa de etraf yahut iktisat üzere maddi şartlar değişirse, bunlar da değişebilir. Lakin birtakım normlar vakitle yerleşik hale geldiğinden değişimleri yavaş olur.
Daha 1970’lerde İngiltere’de evli olmayan annelerin çocukları ellerinden alınarak Avustralya’ya gönderiliyordu (orada dini kurumlara yerleştiriliyor ya da evlatlık veriliyorlardı). Son vakitlerde yapılan araştırmalar da, toplumsal cinsiyet eşitliğiyle övünen Avrupa ve Amerika toplumlarında bayanların otoritesine saygısızlığın hala ne kadar yaygın olduğunu gösteriyor.
Bununla birlikte, toplumsal cinsiyet normlarının çok daha esnek hale geldiği ve ataerkilliğin dünyanın pek çok yerinde pek çok erkek ve bayan tarafından güzel karşılanmadığı açık. Pek çok kişi evlilik kurumunu sorguluyor.
Kadınlar için doğum denetimi ve üreme hakları, bayanlara ve birebir vakitte erkeklere daha fazla özgürlük sağlıyor. Çok eşli evlilik artık az olsa da, cinsellikte çok eşlilik epeyce yaygın ve muhafazakârlarca tehdit olarak algılanıyor.
Ayrıca, erkekler giderek daha fazla çocuklarının hayatlarının bir kesimi olmak istiyor ve ailelerinin geçimini tek başına üstlenmek zorunda kalmamaktan mutlular. Bu nedenle birçoğu çocuk yetiştirme ve mesken işlerinin yükünü paylaşıyor, hatta üstleniyor. Eş vakitli olarak daha fazla bayanın iş dünyasında kendinden emin bir biçimde değerli durumlara geldiğini görüyoruz.
Hem erkekler hem de bayanlar giderek daha fazla kendi servetlerini ürettikçe, eski ataerkillik bayanları denetim etmekte zorlanıyor. Kız çocuklarının örgün eğitimden eşit halde yararlanması ve iş fırsatlarının herkese açık olması halinde, ebeveynlerin erkek taraflı yatırım mantığı önemli formda sarsılacaktır.
Geleceği iddia etmek güç. Antropoloji ve tarih öngörülebilir ve doğrusal bir formda ilerlemez. Savaşlar, kıtlıklar, salgın hastalıklar yahut yenilikler her vakit kelam konusu olabilir ve hayatlarımız için öngörülebilir ve öngörülemez sonuçlar doğurur.
Ataerkillik kaçınılmaz değil. Dünyanın meselelerini çözmemize yardımcı olacak kurumlara gereksinimimiz var. Lakin yanlış beşerler iktidara gelirse, ataerkillik tekrar gelişebilir.