Sid Perkins
Galler ve Polonya’da gün ışığına çıkarılan eski kayalara gömülü haldeki odun kömürü modülleri, orman yangınlarıyla ilgili en eski delilleri yaklaşık 430 milyon yıl öncesine kadar geri götürüyor. Bulgular, daha evvelki rekoru yaklaşık 10 milyon yıl kırmasının yanı sıra, o devirde Dünya’nın atmosferinde ne kadar oksijenin var olduğunu saptamaya da yardım ediyor.
OKSİJENİ BOL BİR ATMOSFER MEVCUTTU
Araştırmacıların 13 Haziran’da Geology isimli bilimsel mecmuada aktardıkları kadarıyla, antik atmosferin en az yüzde 16 oranında oksijen barındırması gerekiyordu. Bu bulgu, bir orman yangınının başlaması ve yayılması için ne kadar oksijene muhtaçlık duyduğunu ortaya koyan çağdaş laboratuvar testlerine dayanıyor.
Oksijen, günümüzde var olan havanın yüzde 21’ini oluştururken, son 600 milyon yıl içinde Dünya atmosferindeki oksijen düzeyleri yüzde 13 ile yüzde 30 ortasında değişen dalgalı bir seyir izledi. Antik oksijen yoğunluklarını simüle eden uzun vadeli modeller, kömür bataklıklarının yer altına gömülmesi, dağların oluşumu, erozyon ve bunlarla irtibatlı kimyasal değişimler üzere süreçlere dayanıyor. Öteki yandan, her ikisi de ABD’nin Maine eyaletinin Waterville kentinde bulunan Colby College’da paleobotanist olan Ian Glasspool ve Robert Gastaldo, bir kısmı bu vakit zarfında yüzde 10 üzere düşük oksijen düzeylerini öngören bu modellerin, geniş çaplı bir yaklaşım eğilimi sergilediğini ve kısa müddetli tepe ve taban düzeylerini saptayamayabileceğini lisana getiriyor.
Bir orman yangınından geriye kalan odun kömürü, en azından oksijen yoğunlukları açısından asgarî bir eşik sağlayan fizikî bir ispat niteliğinde. Birinci neden, oksijenin bir yangın çıkarmak için gereken üç etkenden biri olması. İkincisi, ateş, antik dünyadaki yıldırımlardan geldi, diyor Glasspool. Üçüncü gereklilik olan yakıt, 430 milyon yıl evvel, Silüriyen Dönemi’nde uzunluk atan bitkilerden ve mantarlardan sağlandı. Periyodun baskın olan bitkileri, sırf birkaç santimetre uzunluğundaki bodur bitkilerdi. Bu küçücük toprak örtüsünün ortasına dağılmış halde orta sıra diz ya da bel yüksekliğine ulaşan bitkiler ve dokuz metreye kadar yükselen Prototaksit mantarları bulunuyordu. Bu devirden evvel, birden fazla bitki tek hücreliydi ve denizlerde yaşıyordu.
YANGIN, TOPRAĞA ÇIKIŞIN AKABİNDE GELDİ
Bir noktada bitkiler okyanustan ayrılarak gelişmeye başladı ve bunu bir orman yangını takip etti. Glasspool, “Neredeyse karadaki bitkilere ait birinci delillere sahip olduğumuz anda, orman yangınlarının gerçekleştiğini ortaya koyan delillerimiz var” diyor.
Bu delil, -mikroyapısıyla tanımlanan odun kömürü de dahil olmak üzere- kısmi olarak kömürleşen bitkilerin küçük modüllerini ve fosilleşmiş haldeki Prototaksit mantarlarının içine gömülü olan odun kömürü ve irtibatlı minerallerin birikintilerini içeriyor. Bu örnekler, antik kara kütlelerinin çabucak kıyısına taşınan tortulardan meydana gelen, bilinen çağlardaki kayalardan temin edildi. Araştırmacılar, bu orman yangını enkazının bulunduğu yere yerleşmeden, birikmeden ve korunmadan evvel, açık deniz, akarsu ya da ırmaklarda taşındığını savunuyorlar.
Keşif, Silüriyen Dönemi’nde oluşan halit minerallerinde hapsolan sıvı ceplerinin tahlilleri de dahil olmak üzere, daha eski delillere katkı sağlıyor ve bu vakit zarfında atmosferik oksijenin günümüzde ölçülen yüzde 21’lik yoğunluğa yaklaştığını ve hatta aştığını ortaya koyuyor.
KANITLAR SAĞLAM GÖRÜNÜYOR
Penn State Üniversitesi’nde vazifeli ve yeni araştırmaya dahil olmayan bir biyojeokimyacı olan Lee Kump, “Araştırma grubunun kömürleşmeye dair sağlam delilleri var” diyor. Ulaşılan ispatlar, kimi modellerin o periyot için önerdiğinden daha yüksek oksijen düzeylerine işaret etse de, oksijenin, Silüriyen’den daha evvelki bir periyotta atmosferin kıymetli bir bileşeni olmasının mümkün olduğunu belirtiyor. Kump, “Oksijen düzeylerinin daha da yüksek olması ihtimalini görmezden gelemeyiz” diyor: “O periyotta yaşayan bitkiler, gerisinde bir kömür kaydı bırakmaya uygun yapıda olmayabilir.”
Yazının yepyenisi Science News sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)