Rodrigo Menegat Schuinski
Göteborg Üniversitesi bünyesinde yapılan bir araştırmaya nazaran son yıllarda dünya genelinde pek çok ülkede otokrasiye kayışlar arttı. Araştırmadan elde edilen datalara nazaran Türkiye demokrasi çabasını kaybetti.
Jair Bolsonaro 2018’de Brezilya Devlet Lideri seçilmeden evvel seçmenler tarafından yedi periyot Kongre üyeliğine layık görülmüştü. Ekim ayında yapılacak seçimlerde mesleğinin birinci muhtemel sandık mağlubiyetiyle karşı karşıya olan Bolsonaro, geçtiğimiz yıl içinde birkaç kere seçmenlerin rakibini seçmesi halinde yenilgiyi kabul etmeyeceğini söylemişti.
“Beni lakin ilah yerimden edebilir” diyen Brezilya Devlet Lideri Bolsonaro’nun bu kelamı, müstakbel otokratların demokratik ülkeler için oluşturduğu global tehdidi gözler önüne seriyor. Bugün Milletlerarası Demokrasi günü.
İsveç Göteborg Üniversitesi merkezli bağımsız bir araştırma enstitüsü olan Varieties of Democracy (V-Dem) tarafından yayımlanan datalara nazaran Brezilya, lokal demokratik sistemlerin otokrasiye gerçek yöneldiği 12 ülkeden biri. Öteki 11 ülke ise dünya geneline yayılmış durumda: Polonya, Nijer, Endonezya, Botsvana, Guatemala, Tunus, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Guyana, Mauritius ve Slovenya.
V-Dem: Türkiye çabayı kaybetti
Demokrasi krizlerinin hala devam ettiği bu 12 ülkeye ek olarak V-Dem, ortalarında Türkiye ,Filipinler ve Macaristan’ın da bulunduğu ve geçtiğimiz on yılda “demokrasi uğraşını kaybetmiş” 17 ülke daha tespit etti.
V-Dem’e nazaran yalnızca esaslı demokrasiler otoriterliğe yönelmekle kalmıyor, birebir vakitte otokratik rejimler de iktidarlarını pekiştiriyor. Rusya ve Venezuela gibi ülkelerde otoriter idare pekişirken sivil özgürlükler daha da kısıtlandı.
Bugün 100 yıl öncesine kıyasla çok daha fazla ülke demokratik olarak isimlendirilse da 2000’li yılların başında demokratikleşme süreci global olarak durdu.
Demokrasi farklı biçimlerde karşımıza çıkar
Demokrasi çoklukla ikili bir kavram olarak düşünülür: Bir ülke ya demokratiktir ya da değildir.
Gerçekte ise durum daha farklı. V-Dem araştırmacıları ülkeleri dört geniş kategoride sınıflandırıyor.
Çin ve Katar üzere kapalı otokrasilerde, yürütmenin başı ya da yasama organı için çok partili seçimler yapılmaz. Türkiye ve Venezuela üzere seçimli otokrasilerde seçimler yapılıyor fakat özgür ve adil değil.
Brezilya ve Güney Afrika üzere seçimli demokrasilerde seçimler özgür ve adildir, fakat eşitsizlik ve kimi azınlık kümeler için birtakım hakların eksikliği kelam konusu. Almanya ve İsveç üzere liberal demokrasilerde ise özgür seçimler, azınlıklar için teminat altına alınmış haklar ve güçler ortasında fonksiyonel istikrar ve denetleme sistemleri bulunuyor.
V-Dem tarafından sınıflandırılan 179 ülke, seçimli yahut kapalı otokrasiler ile liberal yahut seçimli demokrasiler ortasında neredeyse eşit olarak bölünüyor. Vatikan yahut San Marino üzere Birleşmiş Milletler tarafından tanınan birtakım ülkelere ait bilgi bulunmuyor.
Chicago Üniversitesi’nde siyaset bilimi doktorası yaparken hükümet ideolojileri ve demokrasi ortasındaki ilgiyi araştıran ve kar emeli gütmeyen Our World in Veri kuruluşunda araştırmacı olan Bastian Herre, bu tıp bir sınıflandırmanın birtakım kıymetli incelikleri gizleyebileceğine dikkat çekti.
Herre “Bununla Kuzey Kore ve İran’ın demokrasi olmadığını, Şili ve Norveç’in ise demokrasi olduğunu bilebiliriz” dedi. Lakin Herre İran’ın Kuzey Kore’den ne kadar daha demokratik olduğunu ya da Şili’nin Norveç’ten ne kadar daha az demokratik olduğunu bilemeyeceğimizi de kelamlarına ekledi.
Bu tıp kategorilerin demokrasideki gerilemeleri olduğu üzere tespit etmek için çok da kullanışlı olmadığını söyleyen Herre, “Eğer bir erken ihtar sistemine sahip olmak istiyorsak, bunlar yanlışsız kıstaslar değil” dedi ve ekledi: “Bunlar fakat demokratik çöküş çoktan gerçekleştiğinde devreye girecektir.”
Liberal Demokrasi Endeksi (LDI) işte bu noktada devreye giriyor. LDI 0 ile 1 ortasında değişiyor. Kıymet ne kadar yüksekse, bir ülke liberal demokrasi mefkurelerine o kadar yakın demektir.
LDI’de birebir kategorideki ülkeler ortasında kıymetli farklılıklar ortaya çıkıyor. LDI ayrıyeten araştırmacıların bir ülkedeki demokrasi durumunun her yıl nasıl değiştiğini görmelerini sağlıyor. Bu bilhassa değerli, zira günümüzde demokrasiler ekseriyetle bir gecede ölmüyor.
Demokrasiler çökmeden evvel aşınıyor
Tanklar yürütülüyor, birlikler harekete geçiriliyor ve demokrasi bir patlamayla (ya da bir dizi patlamayla) sona eriyor – otoriterliğe yönelen ülkeleri düşündüğümüzde aklımıza çoklukla darbeler geliyor.
Bu cins ele geçirmeler hala gerçekleşiyor olsa da, otokrasiye geçişler çoklukla daha kademeli oluyor ve eski sistemden geriye çok az şeyin kaldığı noktaya kadar kademeli olarak gelişiyor.
Otokrasiye dönüşen yerleşik demokrasilerin en son örneklerinde yaşanan durum buydu. Bu durum birebir vakitte hala demokratik olan fakat kaygan bir taban üzerinde bulunan ülkelerde de yaşanıyor.
Otokrasiye dönüşte liberal olmayan önderlerin seçilmesi etkili
Otokrasiye gerçek en keskin dönüşler sıklıkla Brezilya’da Bolsonaro, Polonya’da Andrzej Duda, Macaristan’da Viktor Orban, Türkiye’de Recep Tayyip Erdoğan ve Hindistan’da Narendra Modi üzere liberal olmayan başkanların seçilmesiyle tıpkı vakte denk geldi.
Harvard Üniversitesi’nde Brezilyalı bir devlet kurumları araştırmacısı olan Fernando Bizzarro, mevcut problemlerin ağırlaşmasında bu cins anti-demokratik siyasetçilerin yükselişinin ekseriyetle bir faktör olduğunu söyledi.
“Bu önderlerin iktidara gelebilmesi için klasik partilerde kriz üzere diğer ögelere da gereksiniminiz var” diyen Bizzarro, artan siyasi düşmanlığın da bir rol oynayabileceğini kelamlarına ekledi. Bizarro kelamlarını şöyle sürdürdü: “Kutuplaşma, rakibinizden o kadar nefret ediyorsunuz ki, ondan kurtulmak için demokrasiyi yok etmek de dahil her şeyi yapabileceğiniz hissini yaratıyor.”
V-Dem 1900 yılından bu yana 81 ülkede demokratik çürüme devrini kayıt altına aldı – bunların 50’si 2000 yılından bu yana gerçekleşti. Olayların yaklaşık yüzde 75’inde kriz, büsbütün otokrasiye geçişle sonuçlandı.
Demokratik gerileme devirlerini inceleyen araştırmacılardan biri olan Sebastian Hellmeier, “Otokratikleşmeyi teşvik eden aktörler ekseriyetle en doruktaki yöneticiler ve büyük parlamento çoğunluklarına sahip olabilirler” diyor. Hellmeier durumu şöyle tanım ediyor: “Sonunda, çok geç olana kadar durdurulması güç olan çok sayıda küçük değişiklikle, yani bir milyon küçük kesikle, vefat gerçekleşiyor.”
Peki ya hayatta kalan demokrasiler?
Hellmeier ve meslektaşları, demokraside bir krizin ne vakit yaşandığını tespit etmenin ötesinde, neden birtakım demokrasilerin dağıldığını ve başkalarının sağlam kaldığını anlamayı amaçlıyor.
Araştırmacılar daha çok seçimlerin rekabetçiliği ve adilliği ile ilgilendikleri için biraz farklı bir ölçüm kullandılar: Seçimsel Demokrasi Endeksi (EDI). EDI, LDI üzere çalışıyor, lakin sivil özgürlükler yahut güçler ortasındaki istikrar ve denetleme üzere ögeleri dikkate almıyor.
Araştırmaya nazaran demokratik esneklik iki kademede ortaya çıkıyor. Birinci etapta, ülkeler demokratik bir krizin başlamasını büsbütün önleyebiliyor. Araştırmacılar buna “başlangıç direnci” ismini veriyor. Yakın geçmişte demokratik gerileme yaşamamış ülkeler olarak Finlandiya ve Kanada başlangıç direncine örnek.
“Çöküş direnci” ise demokratik krizlerin baş gösterdiği fakat siyasi sistem çökmeden evvel durdurulduğu ülkelerde ortaya çıkıyor. Başlangıç direncinden daha ender görülen çöküş direnci yakın vakitte Ekvator ve Güney Kore üzere ülkelerde gözlemlendi.
Yüksek ekonomik kalkınma seviyesi “başlangıç direnciyle” bağlı – lakin bir demokrasi krizinin başlaması halinde bunun sonucunu etkilemiyor üzere görünüyor. Komşu demokratik ülkelerin olması, bir ülkenin gerilemeden kurtulma marifetinde değerli bir faktör üzere görünüyor.
Hellmeier: Güçlü bir yargı siper misyonu görebilir
Daha uzun bir demokrasi geleneği ve tesirli bir bağımsız yargı, her iki çeşit demokratik dirençle de bağlantılı. Araştırmacı Hellmeier, uzun müddettir devam eden demokratik kurumların varlığının, vatandaşların demokrasiyi “şehirdeki tek oyun” olarak düşünmelerine yardımcı olabileceğini ve siyasi aktörleri aksiyonlarını yerleşik kurallarla sınırlamaya zorlayabileceğini söyledi.
Hellmeier, güçlü bir yargının, “kendini beğenmiş bir önderin çoka kaçması durumunda son siper görevi” görebileceğini söyledi. Birtakım durumlarda, bilhassa de görece daha zayıf kurumlara sahip ülkelerde, dış faktörler değerli bir rol oynayabiliyor.
Demokrasiyi korumak için muhalefet gerekir
2013 yılında Ekvador Devlet Lideri Rafael Correa üst üste üçüncü seçimini kazandı. Ekonomik büyüme ve refah önlemlerini genişletmesi nedeniyle desteklenen tanınan bir siyasetçiydi. Lakin vazife mühletine medya, muhalefet ve sivil toplum için özgürlüklerin azalması da damgasını vurdu.
Correa demokrasilerin karşı koymakta zorlandığı cinsten bir önderdi. Bu durum ekonomik büyümenin durması ve Correa hükümetinin Brezilyalı mühendislik şirketi Odebrecht’in karıştığı bir yolsuzluk skandalının içinde kalmasıyla değişti.
Correa 2017’de tekrar aday olmamaya karar verdi, bunun yerine lider yardımcısı Lenin Moreno’yu destekledi. Moreno kazandı, fakat eski akıl hocasıyla bağlarını kopardı ve kimi anayasal değişiklikleri ve kısıtlayıcı düzenlemeleri geri almaya devam etti.
Oxford Üniversitesi’nde doktora sonrası araştırmacı olan Melis Laebens, bunun tehdit altındaki demokrasiler için bir düzgünleşme yolu örneği olduğunu söyledi. Laebens’e nazaran müstakbel otokratlar iç siyasette güçlü bir hakimiyete sahip olsalar bile, ekonomik krizler ve yolsuzluk soruşturmaları üzere beklenmedik olaylar onları savunmasız bırakabiliyor.
“Odebrecht örneğinde, soruşturmanın milletlerarası olması Correa’nın müttefiklerine durumlarını değiştirmeleri için baskı yapmak açısından çok fark yarattı” diyen Laebens, “Önemli olan muhalefetin eline bir fırsat geçtiğinde, iktidarı yerinden edemese bile, en azından birtakım yasal güç kaynaklarını koruyabilmesidir” dedi.
Ekvador tıpkı vakitte demokratik gerilemenin görünüşte aksine dönmesinin akabinde neler olabileceğine dair uyarıcı bir kıssa fonksiyonu görüyor. O vakitten beri ülkede durmak bilmeyen protestolar yaşanıyor. Mevcut lider Guillermo Lasso azil oylamasından yeni kurtuldu. Correa yolsuzluktan hatalı bulundu ve ülkeyi terk etti. Lakin hala siyasi nüfuzu sürüyor ve azalmış da olsa hala destekleyenleri var.
Laebens, “Bazen çok bir yürütme gücüyle çok bir hükümet zayıflığı dönüşümlü olabilir” dedi ve şöyle devam etti: “Bu olaylar uzun vadede siyaseti dönüştürebilir. Lakin nadiren ortadan kaybolurlar.”
Brezilya örneğinde Bolsonaro 2 Ekim’de yapılacak birinci cins başkanlık oylamasında seçmenlerin karşısına çıkacak. Bir yargıç tarafından 2018’de aday olmasını engelleyen suçlamalardan aklanan Bolsonaro’nun ana rakibi Luis Inacio Lula da Silva şu anda anketlerde favori. Bolsonaro’yu iktidardan “ancak ilah uzaklaştırabilir mi?” bilinmez lakin milyonlarca kişi oylarını bu gayeyle kullanıyor