Zeynep Tuba Kesimli
Travma, bilhassa son yıllarda sıklıkla duyduğumuz, üzerine çokça yazılan, düşünülen ve tahminen de ferdî seyahatimizde en merak ettiğimiz kavramlardan biri. Bu hafta Klinik Psikolog Selva Arslan ile genel sınırlarıyla travmalarımız üzerine konuştuk.
Travma sıkça duyduğumuz bir kavram. Bu sebeple en başından başlamak isterim. Travmayı nasıl tanımlarsınız? Endişe mudur, hayatımızdaki sarsıcı olaylar mıdır?
Genel olarak baktığımızda ömrün kendisine, vücudumuzun bütünlüğüne sevdiklerimize karşı hissettiğimiz her türlü tehdit algısıdır. Tehdit gerçek de gerçek dışı da olabilir. Bizim bunu nasıl algıladığımız, anlamlandırdığımız değerli. Travmayı aslında belirleyen en kıymetli şey bu. Kişi için A olayının hiçbir tesiri olmayabilir lakin B şahsı için bu hakikaten travmatize edici olabilir.
Travmatik olay denilince aklımıza savaş, cinsel yahut fizikî istismar vs. geliyor. Bir olayın travmaya dönüşmesi için bu derece sarsıcı olması mı gerekli? Ölçüt, kişinin etkilenme şiddeti midir?
Evet. Mutlaka o denli. Zira her birimizin farklı bir genetik paketi, farklı kaynakları, bize güç veren farklı aile hikayeleri var. Hasebiyle bu, A ,B, C olaylarını nispi formda algılamamıza, bedenselleştirmemize, bundan farklı inançlar, kanılar türetmemize sebebiyet veriyor.
TRAVMALAR ANLATILARAK AKTARILABİLİR
Travma oluşabilmesi için olayın kesinlikle bizim başımıza mı gelmesi gerekir?
Kesinlikle bizim yaşamamız gerekmiyor. Kişinin şahit olduğu travmalarla lisandan lisana aktarılarak vücudunda bir çarpıntıyla, bir daralmayla hissettiği travmaların neredeyse birebir semptomlar ürettiğini açıklayan araştırmalar var. Duymanın, dolaylı olarak şahit olmanın değerli bir tesiri var.
Peki, neden birebir ailede büyüyen çocukların birisi travmalar oluştururken bir başkası bu durumdan etkilenmiyor?
Her bir çocuğumuza aslında farklı anne babalar ebeveynlik ediyor. Biz birinci doğurduğumuz çocuktaki üzere değiliz. İnsanın dünyayı, çevreyi güvenlik algısını etkileyen en değerli şey %50 genetik faktörler %50 çevresel faktörler. O zamanki çevresel şartlar, iş durumu, ailesel durumlar, taşınmalar göçler, hastalıklar… Bunlar ikinci çocukta ya oluyor ya olmuyor. Aslında çevresel %50’lik dilimin içerisinde bir sürü değişken var. Daha büyük şeyler yaşayabiliyor mesela bir çocuk. Ama çok daha kolay atlatıyor. Çocuğun çok âlâ baş edebilmesi etkilenmediği manasına gelmiyor olağan ki. Mizaç paketi, beslendiği kaynaklar, yaptığı sporlar, toplumsal etraf burada değerli.
Kişi bir travması olup olmadığını kendisi anlayabilir mi? Bu teşhisler terapide mi konulur?
Tabii ki terapi ortamı gerekmez. Nerelerde nasıl takılmalar yaşıyoruz buna bakabiliriz. Kendi kendini sabote etmek, erteleme davranışları, değersizleştirme, hudut koyamama, insanları çok mutlu etmeye çalışma, kendini feda etme şemalarıyla “Ben bir yerlerde bir şeyleri farklı yerleştirmiş olabilirim, bundan ötürü da şu an bana hizmet etmeyen bir dolu davranışım var ve bunlar da belli yaşantıların sonucu oluşmuş.” diyebilir, travmalarımızı keşfedebiliriz. Yaptığımız okumalar da olağan ki farkındalığı artıracaktır. Zira travmaları çok büyük olaylar zannediyoruz, çok kolay şeyler de olabiliyor. Mesela kaydıraktan kayarken dizimi kanattım. Başkasının annesi dizini öperken bana “Bir şeyin yok, hiç acımıyor, sen o denli zannediyorsun.” deyip duyguyu geçiştiren bir ebeveynle büyümüş olmak bile bir çocuk için travma olabilir. Yetişkinlikte bunun altında bir sürü şey koyabiliriz.
Günümüz anne babaları bu noktada hakikaten çabalıyor, bunu görebiliyoruz. Az evvel verdiğiniz örnekse çabucak her gün başımıza gelebilecek bir olay ve bazen biz de yorgun olabiliyor, duyarsız davranabiliyoruz. Aman çocuğum travma yaşamasın derken onları birer kristal üzere büyütmek çocukların dayanıklıklarına ket vurur mu? Ölçü ne olmalı?
Bu çağın en büyük handikapı bu bence. Zira herkes her yerden bize bilgi akıtırken beşerler çok daha alarmda. Bu bilgi çöplüğü kendi sezgilerimizle olan bağımızı de önemli oranda azalttı. Fanusta büyütme hâli de travmalar kadar çocuğa ziyan veriyor. Zira dünya hayal kırıklıklarıyla dolu bir yer. Her an çocuğuma en gerçek karşılığı vermeliyim, burada çocuğumu gerçek anladım mı, ya bunu hayat uzunluğu hatırlarsa üzere kanılar ebeveynlerin kâbusu hâline geldi.
Bu çok da tüketici bir süreç.
Evet, burada şunu anlamak gerekiyor. Ortalama düzeyde bir zorlanma her vakit çok uygundur. Hiç zorlanmamanın olması, çocuğun en olağanüstü yanıtları alması, aklından geçeni önünde bulması ruhsal yapımızı zayıflatıyor. Her dakika olumlu karşılıklar veremem. Zira ebeveyn olarak ben de bir beşerim, benim de tökezlediğim yerler var. Bu türlü yaparak travma sonrası büyüme dediğim olguyu da ketlemiş oluyorum, biz zorlandığımız yerden büyüyoruz. İnsan tabiatı, kendine âlâ gelecek şeylerin peşine düşmek üzere yaratılmış. Bu içsel olarak geliştirdiğimiz, sezgisel bir rahatlama arayışı. Ben her şeyi o daha düşünmeden verdiğim vakit çocuğun bu sistemi parlatmasına müsaade vermiyorum. Bir de şu var: Çocuğun zihninde, biz ağzımızla kuş tutsak da bir uygun ebeveyn modülümüz var, bir de berbat ebeveyn hâlimiz var. Kızan da şefkati veren de tıpkı anne. Onları bir ortaya getirme hâli de büyümenin ve güçlenmenin bir modülü.
Travma sonrası büyümeden bahsettiniz az önce.
Bir zorluk yaşıyoruz ve zorluktan sonra benlik algımız, dünyayla ilgili güvenlik inançlarımız bir ziyana uğruyor. Kimseye güvenemem demek ki, gereksinimlerim karşılanmıyor, kendimi tabir etsem de gereğince duyulmuyorum, anlaşılıyorum üzere genelleme inançlar kümesi oluşuyor. Sonrasında beni duyan bir komşu teyze, beni anlayan bir öğretmen “Benim gereksinimimi gören birisi var.” dememize vesile oluyor. Ruhsal olarak bizim gelişmeye, güzelleşmeye yönelik içsel bir dürtümüz var. Hasebiyle bu kısımları ucu özgür kaldığında kendimiz buluyoruz genelde. Travma varsa güzelleşme de var. Kendimi nasıl tabir edebileceğim, bir sonraki olaya nasıl hazırlanabileceğim, kendim yaşasam da bunu çocuklarıma nasıl yaşatmamalıyım üzere travma sonrası öğrendiğimiz çok fazla ders var. Zararın kendisi kadar güzelleşmenin kendisi de her vakit mevcut.
KÖTÜ EBEVEYN YOKTUR
“Kötü ebeveyn yoktur. Geçmiş travmaları ve günlük tetiklenmeleri ortasındaki ilişkiyi kuramamış kursa da değişmek için sorumluluk almamış ebeveyn vardır.” diyorsunuz. Bunu biraz açabilir miyiz?
Çocukları büyütürken hepimizin bir içsel sistemi var. Anne baba olarak bunlardan bağımsız hareket etmemiz mümkün değil. Oralarda bizim de yükselmelerimiz, taşlarımız var. Zira bizi büyüten anne babaların da bir bakışı vardı. Onlar bilerek ya da bilmeyerek hasar bıraktılar. Bu çağın ebeveynleri bunları neden yaşadıklarını sorguluyorlar ve çocuklarıyla ilgili çok ağır tetiklenmeler yaşıyorlar. Suçluluk hisleri, yetersizlik, ben bunları bile nazaran neden yapıyorum, neden birebir kusurları tekrar ediyorum, bende bir şey değişmez, benden uygun insan olmaza kadar varan genellemelere varıyor. Çocuk büyütürken bilhassa kendi öykümüzden öğrenmemiz gereken şeyler olduğuna inanıyorum. Çocuğumla kurduğum bağ, çocukların sıralaması, yaşadığım gebelik, doğum kendi çocukluğumda alıp alamadığım şeylerle birebir bağlı. Birçok yerde kendi annemizin, babamızın pozisyonundan bakıyoruz. Bir anda kendimizi tıpkı cümleleri sarf ederken buluyor olabiliriz. “Ben makus bir anneyim, berbat bir babayım, bunu da beceremedim hayatta.” dediğimiz yerde “Hayır sen makus olduğun için bunu yapmıyorsun, senin art planda taşıdığın bir sürü yük var ve bu yükler sana şu anda nasıl ebeveynlik yapman gerektiğini gösteriyor.” dememiz ve çocukluk çağındaki travmaları fark etmemiz değerli. Fark etmek birinci etap, sonra aksiyona geçmem gerekiyor, değişim için gayrete girmem gerekiyor. Bunlarla ilgili okumalar yapacağım, bunları konuşan tartışan halkaların bir modülü olacağım. Benim üzere düşünen ebeveynlerle sosyalleşeceğim. Gerekiyorsa terapi alacağım, gerekiyorsa küme dayanakları alacağım. Bunlar değişim için sorumluluk, çok fazla vakit ve emek demek.