Türkiye’nin son bir yıldır dış siyasette attığı “normalleşme” adımları genişleyerek sürüyor. Kasım 2021’de Birleşik Arap Emirlikleri ile başlayan süreçte İsrail ve Suudi Arabistan ile ilgiler onarıldı. Ermenistan ile temaslar sürüyor. Ekim ayında Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, Başbakan Nikol Paşinyan ile tıpkı masada imaj vermişti.
En sürpriz gelişme Erdoğan’ın, 2022 Dünya Kupası açılışı için gittiği Katar’da yaşandı. Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah es-Sisi ile tokalaşan Erdoğan, mevkidaşı ile 45 dakika görüştü. Artık ise Suriye ile diyalog yeri aranıyor.
Konya’da katıldığı programda Cumhurbaşkanı Erdoğan, “Mısır ile bu iş yoluna girdiyse birebir biçimde Suriye ile de bu iş yoluna girebilir” diyerek bağları ilerletmekteki niyetini beyan etti. Geçtiğimiz haftalarda da “vakti geldiğinde” Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile görüşebileceğini, seçimlerden sonra ilgilerde “sil baştan” yapılabileceğini söylemişti.
Peki Türkiye’nin siyaset değişikliğinin nedenleri neler? DW Türkçe’ye konuşan uzmanlara nazaran, olağanlaşma gereksinimini daha güçlü hisseden taraf Türkiye.
Seçim yatırımı mı?
Londra merkezli fikir kuruluşu Chatham House’dan akademisyen Galip Dalay’a göre Türkiye, Suriye’nin kuzeyindeki maksatlarına ulaşabilmek için Şam ile diyaloğa açık olduğunu göstererek Rusya’yı ikna etmek istiyor.
Erdoğan’ın dış siyaset kararları alırken iç siyaseti öncelediği görüşündeki Dr. Hamidreza Sevgilisi ise “Türkiye’nin Suudi Arabistan ve BAE üzere varlıklı Körfez ülkeleriyle yakınlaştığını gördük. Burada öncelik aslında iç siyaset. Bu ülkelerden yatırım çekmek istiyor ki seçimleri kazanmak için bu kaynağa gereksinim var” dedi.
Mısır ve Suriye konusunda da kararların yeniden seçim odaklı verildiği yorumunu yapan Berlin merkezli Bilim ve Siyaset Vakfı (SWP) araştırmacısı Sevgilisi şöyle konuştu:
“Mültecilerin varlığı Türkiye’de kıymetli bir iç siyaset tartışması haline geldi. Seçimlere gerçek bu husus giderek ısınıyor ve farklı siyasi partiler farklı fikirlerle ortaya çıkıyor. Esad ile bir tıp muahedeye varmak ve mültecileri geri göndermek politik gereklilik halini aldı. Bence mülteci kartını oynamak için seçimler öncesi Suriye’yle ilgili iletiler veriyor.”
Sisi ve Esad ne bekliyor?
Uzmanlar normalleşme isteğini daha yüksek sesle lisana getiren tarafın Türkiye olduğuna dikkat çekiyor. Peki Mısır ve Suriye’nin Ankara ile yakınlaşmaktaki çıkarları ne?
Stratejik ve Memleketler arası Çalışmalar Merkezi’nden (CSIS) araştırmacı Natasha Hall, “Mısır, kendi doğal gazı için pazar arıyor, ayrıyeten rejim terslerinin susturulmasını istiyor” dedi. Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el Sisi muhaliflerinin İstanbul’daki televizyon stüdyoları bu yılın birinci aylarında kapatılmıştı.
Esad için ise öncelik savaş ve yaptırımların tesiriyle çöken iktisadı canlandırmak ve siyasi geleceğini garanti altına almak için mümkün olduğunca çok tanınmaya sahip olmak.
Washington merkezli Brookings Enstitüsü’nden araştırmacı Reva Dhingra, “Devam eden savaş, yolsuzluk, korona salgını, yüksek enflasyon ve kur krizi yüzünden Suriye, ekonomik açıdan Türkiye ile bağlantılarını olağanlaştırmak isteyecektir” dedi.
“Rejim, Türkiye’nin muhalifleri desteklemesini engellemek istiyor” diyen Dalay ise “Suriyeli muhalifler bir müddettir Esad aykırılığıyla değil, Ankara’nın önceliklerine nazaran hareket ediyor. Esad normalleşmeyle meşruiyet kazanmak istiyor. Gerçekten rejimin hem bölgesel hem de memleketler arası alanda olağanlaşma ve meşruiyet kazanma arayışı var. Ankara ile olağanlaşma bu arayışa hizmet eder” yorumunu yaptı.
Azizi de “Türkiye ile yakınlaşmak Esad rejimi için değerli bir güvenlik telaşının ortadan kalkması demek. Esad için Türkiye, isyancıların en değerli destekçisi. Olağanlaşma halinde bu durumun değişmesini ve ülkenin kalanında denetimi sağlayabilmeyi umuyor” dedi.
Zorluklar neler?
Mısır ve Suriye ile olağanlaşmanın BAE, Suudi Arabistan ya da İsrail’le olduğu kadar kolay ve süratli olmayacağı konusunda çabucak herkes hemfikir.
Avrupa Dış Bağlantılar Kurulu’nun (ECFR) Ortadoğu ve Kuzey Afrika Program Direktörü Julien Barnes-Dacey, yaklaşık on yıldır devam eden düşmanlıkların akabinde hem Kahire hem Şam’ın Ankara’nın değişen telaffuzuna dikkatle yaklaştığını belirtti. Barnes-Dacey, “Taraflar daha sık diyaloğa girmeye başlasa bile bu süratli bir ilerleme ve nihayetinde olağanlaşma yaşanacağı manasına gelmiyor. Esad, muhtemelen Türk ordusunun geri çekilmesini ve Ankara’nın Suriye’nin egemenliğini kabul ettiğini görmek isteyecektir” diye konuştu.
“Suriye’nin kuzey toprakları Türkiye’nin denetiminde. Bu, Esad’ın bir olağanlaşmaya kuşkuyla yaklaşmasına neden oluyor” diyen Azizi de “Gerçek bir olağanlaşma için Türk güçlerinin kuzey topraklarından çekilmesini ve buralarda denetimi rejime devretmesini bekliyorlar” dedi. Bu türlü bir şeyin yakın gelecekte yaşanmasını beklemediğini vurgulayan Sevgilisi, “Belki üst seviye toplantılar olabilir hatta Erdoğan ve Esad bile görüşebilir lakin bu, işlerin nitekim normalleşeceği manasına gelmiyor” yorumunu yaptı.
Suriye’ye operasyonu tesirler mi?
Türkiye’nin Suriye’de rejim aykırısı silahlı muhaliflere takviyesi ve devam eden operasyonlarına dikkat çeken Dhingra ise “Yeni bir kara harekatı yapılacağı tarafındaki son açıklamalar ve süren hava hücumları yüzünden durum epey gergin. Kısa vadede olağanlaşma için diplomatik gayretler bu atmosferin gölgesi altında kalacaktır” tabirlerini kullandı.
Dalay’a nazaran Türkiye, Suriye topraklarına yönelik operasyonları ile rejimle olağanlaşma telaffuzunu çelişkili görmüyor. “Ankara, YPG’ye yönelik operasyonları ile Suriye’de resmen ismi konmamış olsa da Kürtlerin merkezinde olduğu otonom idarenin zayıflatılmasının rejimin de güzeline gideceğini düşünüyor” dedi. Bu görüşe katılan Barnes-Dacey da nihayetinde Ankara ve Şam’ın Kürt ayrılıkçılarla uğraş üzere ortak bir tabanda buluşabileceğini kaydetti.
Libya faktörü
Mısır’la münasebetlerde ise öne çıkan kriz başlığı Libya. Ankara ve Kahire, Libya’da rakip güçleri destekliyor.
Galip Dalay, “Türkiye ile Mısır, Etiyopya ve Libya’da karşı kamptalar. BAE ile olduğu kadar süratli olmayacaktır olağanlaşma. Şu anda asıl problem Libya. Bizim için Suriye ne ise Mısır için de Libya o” dedi.
Chatham House’dan Tim Eaton’a nazaran, Türkiye’nin alanda “Kazanan ve kaybedeni belirleme kapasitesine sahip güçleri” mevcut. Ayrıyeten Trablus idaresi üzerinde güçlü siyasi ve ekonomik tesiri var. “Türkiye son aylarda Trablus’un rakibi doğudaki idareyle de yakınlaşma arayışına girdi” diyen Eaton’a nazaran Yunanistan’ın Libya’da Ankara ile rekabet için çok az seçeneği var.
2014’te ülkenin doğusu ve batısındaki savaşçı kümeler ortasında bölünen Libya’yı yıllardır, Trablus ve Tobruk merkezli iki başka idare yönetim ediyor. Tobruk merkezli Fethi Başağa idaresi ve Türkiye’nin desteklediği Trablus merkezli Abdulhamid Dibeybe hükümeti birbirlerini yasal olmamakla suçluyor.
Dış siyasete Yunanistan ayarı
Peş peşe gelen olağanlaşma açıklamaları, dış siyasete “Yunanistan ayarı” verildiği yorumlarına da neden oluyor. Bilhassa Mısır’la bir yakınlaşma Yunanistan’ı güç durumda bırakabilir.
Dalay’a nazaran Ankara, Kahire’yle olağanlaşma için attığı adımlarla Mısır, İsrail ve BAE ile Yunanistan’ın ortasına uzaklık koymak istiyor. “Temelde Doğu Akdeniz’de yaşadığı çok aktörlü sorunu bir Yunanistan sorunu haline dönüştürmek istiyor. Evvelce bu Türkiye’ye karşı Mısır, BAE, İsrail, Fransa ve Suudi Arabistan’ın olduğu bir krizdi. Artık en azından bu ülkeleri daha nötr kalmaya, Yunanistan’la ikili krizinde taraf olmamaya ikna etmek istiyor.”
Erdoğan Konya’daki konuşmasında, “Akdeniz’de bizim bu gücü diğerlerine kaptırmamamız gerekir. Yunanistan’ın buralara ulaşması, bu olacak iş değil” tabirlerini kullanmıştı.
Halihazırda Kahire ve Atina ortasında çok yakın bir işbirliği kelam konusu.
“Türkiye’nin Libya’daki çıkarlarından vazgeçmesi mümkün değil” diyen Hall, Ankara’nın daha evvel Mısır ve Yunanistan tarafından oluşturulan doğal gaz işbirliğinden dışlandığını hatırlatarak yeni durumda avantaj elde etmeye çalışabileceğini kaydetti. Sevgilisi de “Türkiye ile stabil bir ilgi Mısır’ın da çıkarına. Şayet Libya konusunda ortak bir yol haritası belirlenebilirse bu Mısır’ın da çıkarına olacaktır” görüşünü lisana getirdi.