Vasili, 37 yaşında bir araba tamircisi. Ukrayna’nın kuzeyinde, ülkenin en büyük ikinci kenti olan Harkov’un bir köyünde yaşıyor.
Şubat sonunda Rusya, Ukrayna’yı işgal edene kadar, eşi ve çocuklarıyla epey sıradan bir hayatı vardı Vasili’nin. O sıradanlık yerini bir günde dehşete bıraktı.
Savaşın şimdi başlarıydı. Rus askerleri, alanda hiç beklemedikleri bir direnişle karşılaşıyor planladıkları ilerlemeyi bir türlü kaydedemiyordu.
O günlerden birinde Vasili eşi ve bir komşusuyla sokakta yürürken Rus askerlerine yakalandı. Askerler gözlerini ve ellerini bağladıkları Vasili’yi bir otobüse bindirdi.
Kendi deyişiyle “altı haftalık cehennem” işte bu türlü başladı…
Misilleme dehşetiyle soyadını vermek istemeyen Vasili, New York Times’a yaptığı açıklamada, bu süreçte sık sık bir gözaltı merkezinden öbürüne götürüldüğünü, daima dövüldüğünü, sorgu sırasında tekraren elektrik akımına maruz bırakıldığını anlattı. Vasili birden fazla vakit nerede olduğunu ya da neden tutuklandığını dahi bilmediğini kelamlarına ekledi.
TOPLAM SAYI NET DEĞİL
Üstelik Vasili bunları yaşayan tek Ukraynalı değil. Yaklaşık 6 aydır devam eden savaşta, çoğunluğu askerlik çağındaki erkeklerden oluşan yüzlerce sivil bir anda ortadan kayboldu. Rus askerleri ya da Rusya için çalışan milisler tarafından gözaltına alınan bu siviller, çeşitli binaların bodrumlarında, polis karakollarında ve Ukrayna’nın Rusya denetimindeki bölgelerinde bulunan kamplarda günlerce tutulduktan sonra Rusya’daki cezaevlerine gönderildi.
Bu biçimde gözaltına alınan binlerce kişi var ancak Rusya’daki cezaevlerine gönderilenlerin tam sayısını kimse bilmiyor.
Ukrayna’da bulunan Birleşmiş Milletler İnsan Hakları İzleme Misyonu, şu ana kadar 287 zorla kaybolma ve keyfi tutuklama hadisesini kayda geçirdi. Kurumdan yapılan açıklamalarda toplam sayının çok daha büyük olduğu fakat binler düzeyine ulaşmadığı belirtildi.
CEHENNEMDEN SAĞ ÇIKMAYI BAŞARDI
Vasili, Rusların gözaltına aldığı bireyler ortasındaki şanslı azınlığa mensup. Zira Rusya’ya götürüldükten 6 hafta sonra özgür bırakıldı ve aşağı üst üç ay süren şiddetli bir seyahatin sonunda konutuna dönmeyi başardı.
Harkov’daki oto tamirhanesinin başına dönen Vasili, hayatta kaldığı için şükrettiğini belirterek, “Utanç vericiydi, delirticiydi ancak en azından sağ çıkmayı başardım. Çok daha berbatı de olabilirdi. Vurulanlar oldu” dedi.
Aslına bakılırsa Rusya 24 Şubat’ta başlayan işgalin birinci gününden bu yana Ukraynalıları gözaltına alıyordu lakin kelam konusu sivillerin birçoğunun yaşadığı deneyimler yeni yeni gün ışığına çıkmaya başladı. Son periyotta bu biçimde yakalanıp götürülen erkeklerin ve kayıpların ailelerinin yaptıkları açıklamalar, savaşın sonu gelmeyen dehşetinin evvelden bilinmeyen bir boyutuna ait ayrıntıları da gözler önüne serdi.
Vasili, kendilerini sorgulayan şahısların Ukrayna askerlerinin nerelerde konuşlandığına dair sorular sorduğunu lakin bu sorguların çoğunlukla manasız olduğunu belirtti ve ekledi: “Daha soruyu cevaplayamadan yeni bir darbe geliyor. Doğruyu söyleseniz dahi, söylediğiniz hiçbir şeye inanmıyorlar. Masumiyetinizi kanıtlayamıyorsunuz.”
Olha aylardır 20 yaşındaki torunundan haber alamıyor
“YATIYORUM AĞLIYORUM, KALKIYORUM AĞLIYORUM”
Tabii tüm Ukraynalılar Vasili ve ailesi kadar şanslı değil. Aylardır kayıp akrabalarını arayan, sevdiklerinin hayatta olup olmadığını bile bilmeyenler çoğunlukta.
Onlardan biri 64 yaşındaki Olha. “Gece yatıyorum ağlıyorum, sabah kalkıyorum ağlıyorum” diyen Olha’nın oğlu Rus askerleri tarafından gözaltına alınıp bayılana kadar dövüldü ve üç gün sonra hür bırakıldı fakat torunu Mikita o kadar şanslı değildi. Ailenin Memleketler arası Kızılhaç Komitesi’nden öğrendiğine nazaran, 20 yaşındaki Mikita, Rusya’da yargılanacak şahısların tutulduğu bir gözaltı merkezine gönderildi.
Olha’nın ailesiyle birlikte yaşadığı Vilkhivka köyü, Harkov’un çabucak dışında yer alıyor. Köy Mart ayında Rus askerleri tarafından işgal edildi. Bir yandan savaş uçakları bombardıman düzenlerken bir yandan da askerler köy halkına meskenlerini boşaltmak için 1 saat mühlet vermişti. Olha, “‘Vilkhivka yerle bir olacak’ dediler bize” diye anlattı o dakikaları.
Olha ve ailesinden bir küme insan, başka köylülerle birlikte yola düştü. Köylülere 8 kilometre uzakta Rus ordusuna ilişkin bir kamyonun kendilerini beklediği söylenmişti. Bu kamyon onları bir otobüs filosunun beklediği daha uzak bir yere götürdü.
MİKİTA’DAN HABER YOK
Olha’nın oğlu ve torunu yetişemediğinden eşi geri dönüp onlara bakmaya gitti. Olha ise bindiği otobüsün camından Rus askerlerinin sargı bezleri içindeki iki genç erkeği ite kaka aşağı indirdiğini gördü.
Diğer yolcuların gözü önünde, Ruslar Olga’nın yaralı Ukrayna askerleri olduğunu düşündüğü bu iki genci kan revan içinde kalana kadar dövdü. Akabinde da yakın aralıktan başlarına ateş edip öldürdü. Olha, “Cesetleri ormanın içinde bırakıp gittiler. Ben gözlerimi kapatıp ağlamaya başladım” diye konuştu.
O günden beri Mikita’yı gören olmadı. Geliniyle birlikte Rusya’ya tahliye edilen Olha, bir pansiyona yerleştirildi. Temmuz ayında konuta geri dönen Olha, tek başına hayatta kalmayı başaran eşiyle tekrar bir ortaya geldi. Çiftin oğlu ise Rusya’da onlara katılmayı başarmıştı. Olha, Ukrayna’ya dönerken, oğlu ve gelini Mikita’yı aramak için Rusya’da kaldı.
Olha, Mikita’yla telefonla bile konuşamadıklarını ve çocuğun yargılanıp yargılanmayacağına dair en ufak bir fikirlerinin bile olmadığını belirtti ve “Kızılhaç bize yalnızca gözaltında olduğunu söyleyebildi” diye konuştu.
RUSYA SUÇLAMALARI REDDEDİYOR
Rusya tarafından yapılan açıklamalarda Ukraynalı sivillerin azaba maruz bırakıldığı ya da öldürüldüğü kesin bir lisanla reddediliyor. Rus makamları yalnızca askeri maksatlara hücum düzenlediklerini belirtiyor.
Rusya’nın gözaltına aldığı sivillerin birçok ya geçmişte orduda vazife yapmış ya da şu an askerlik çağında olan erkekler. İnsan hakları yetkilileri, işgal altındaki bölgelerde bilhassa liderlik mahareti olan aktivistler, mahallî yöneticiler, gazeteciler üzere sivillerin gözaltına alındığını belirtiyor. Fakat gözaltıların çoğunlukla keyfi bir biçimde yapıldığı o yüzden sıradan vatandaşların da ortaya karıştığı söz ediliyor.
Vasili’nin tek kusuru baskının yakından geçmek oldu
VASİLİ YOLDAN GEÇERKEN YAKALANDI
Vasili de onlardan biriydi. Vasili’yi Harkov’un kuzeydoğusundaki Tsirkuni’de sokakta eşi ve bir bayan komşusuyla yürürken yakalatan şey, Rus askerlerinin baskını sırasında oradan geçiyor olmasıydı.
Eşine ve komşuları olan bayana meskene gitmeleri söylenirken Vasili’nin elleri yapışkan bantlarla bağlandı. Askerlerin Vasili’yi ite kaka bir otobüse bindirdiği dakikalarda, kas maskeli bir küme da yakınlardaki bir meskene girip dört erkeği silah zoruyla yere yatırıyordu. Bu adamlar da birebir formda gözaltına alındı ve Vasili’yle tıpkı otobüse bindirildi.
O dört adamdan biri 36 yaşındaki Vadim’di. Kaynakçılık yapan Vadim, Tsirkuni köyünde eşi ve şimdi bir bebek olan oğluyla birlikte yaşıyordu. Kız kardeşi Darya’nın dediğine nazaran Vadim bebeğe bez ve mama almak için konuttan çıkmıştı. Darya gözaltına alınanlardan kimilerinin 2014’teki çatışmalar sırasında Rusya’ya karşı hudut muhafızı olarak misyon yaptığını fakat ağabeyinin orduyla hiçbir kontağı olmadığını söyledi.
KİMİN NEDEN GÖZALTINA ALINDIĞI BİLİNMİYOR
Vasili gözaltına alınanların köyde bir konuta götürülüp bodrum katına indirildiğini söyledi. Burada dövülen ve sorgulanan Ukraynalı erkekler daha sonra bir öbür köye götürüldü. Orada aşağı üst 25 kişilik bir küme haline geldiler. Üç hafta kadar sonra Vasili, 10-12 kişilik bir erkek kümesiyle birlikte Ukrayna’nın kuzey hududunda bulunan bir gözaltı merkezine götürüldü.
Vasili, “Kimin ne sebeple gözaltına alındığını anlamak güç. Bir tane dede getirdiler, adamcağızın neden gözaltına alındığına dair en ufak bir fikri yoktu. Elinde bir çuval dolusu mısırla bisikletine binerken yakalanmıştı. Bir tane de küçücük bir oğlan getirdiler. O da bisikletle babaannesinin meskenine giderken gözaltına alınmıştı” diye konuştu.
Gözaltına alınanlar teker teker sorgulanıyordu. Sorgu sürecinde başa vurulan darbeler de dahil olmak üzere dayak çok yaygındı.
Tabii bir de elektrik şokları vardı. Vasili, “Bütün bedeninize iğne batırılmış üzere oluyordu” derken insan hakları örgütlerinin yetkilileri de emsal elektrik verme anlatılarını kayda geçirdiklerini belirtti.
Vasili şöyle devam etti:
“Bize günde bir defa yiyecek ve içecek veriliyordu. Bazen iki hatta üç günü bir şey yemeden geçirdiğimiz oluyordu. Tuvalet yoktu, muhtaçlığımızı giderebilmemiz için şişeler vermişlerdi. Daima birlikte araba lastiklerinin üzerine uyuyorduk. Hijyen standartlarından bahsetmek bile mümkün değildi.”
19 yaşındaki Darya ağabeyini bulabilmek için elinden geleni yapıyor
NAZİLER ARANIYOR
Rusya, Ukrayna işgalini başlattığında öne sürdüğü esas münasebet ülkeyi Nazi kalıntılarından arındırmaktı. Vasili kendilerini sorgulayan askerlerin de misal bir telaffuz benimsediğini belirterek, “Bizi daha âlâ bir hayat sürebilmemiz için Nazilerden ve Ukrayna devletinden kurtarmaya geldiklerini söylediler. Ben de onlara, ‘Ben onca vakit oto tamir servisinde çalıştım. Hiç Nazi görmedim. Her şey yolundaydı’ dedim” diye konuştu ve ekledi:
“Bu yanıt sorgucuları kızdırdı. O denli olunca tekrar sizinle uğraşmaya başlıyorlar. Bana, ‘Yalan söylüyorsun, burada Naziler var. Kümeler kuruldu. Hepinizin bedeninde dövmeler var’ dediler.”
Diğer yandan mesken baskınında gözaltına alınan Vadim ve üç arkadaşı, üçüncü haftanın sonunda tutuldukları yerden alınarak öteki bir yere götürüldü. O vakitten beri kendilerinden haber alabilen olmadı.
Vasili, Vadim’in hür bırakıldığını sanıyordu. Hatta ona “Köye gidince benim eşimi bul, o bebeğe mama bulma konusunda size yardımcı olur” demişti. Lakin Haziran sonunda köyüne döndüğünde, geri gelebilen tek kişinin kendisi olduğunu gördü ve şoke oldu.
RUSYA-BALTIK ÜLKELERİ-POLONYA-UKRAYNA ROTASI
Vasili’nin bahtı, kesimi olduğu küçük kümesi gözaltında tutan Rus askerlerinin kumandanının değişmesiydi. Bu değişikliğin akabinde gözaltına alınanlar bir anda özgür bırakıldı. Çatışmalar nedeniyle Rusya’nın içine yanlışsız ilerlemek zorunda kalan Vasili ve başkaları, bu defa de Rus istihbarat kurumu FSB’nin casusları tarafından gözaltına alındı.
Vasili casusların kendisine para ve iş teklif ettiğini söyledi. Bu teklifi reddeden Ukraynalı üç gün sonra hür bırakıldığını belirterek, “Muhtemelen onlara hiçbir yararımız dokunmayacağını anladılar” diye konuştu.
Saçı latifeli birbirine karışmış halde konuta dönmeye çalışan Vasili bir arkadaşının arkadaşından aldığı para sayesinde, yeni seyahat evrakları hazırlattı. Bu dokümanlarla Rusya’dan Baltık ülkelerine, oradan Polonya’ya, oradan da Ukrayna’ya ulaştı.
Darya ağabeyinin fotoğrafını görünce gözlerine inanamadığını söyledi
“O ADAM AĞABEYİMİN YARISI KADARDI”
Vadim’in 19 yaşındaki kız kardeşi Darya ise aylardır ağabeyinin izini bulmaya çalışıyor. Mektuplar yazan, internetteki tüm kaynakları tarayan Darya’ya nihayet Ukrayna hükümetine bağlı bir kurum tarafından ağabeyinin Rusların elinde olduğu bilgisi verildi. Akabinde bir arkadaşı Rusların kullandığı bir sohbet kanalında, Vadim’in cezaevinde çekilmiş bir sabıka kaydı fotoğrafını buldu.
Darya, “Açık söylemem gerekirse fotoğrafı görünce mecnuna döndüm zira o adam ağabeyimin lakin yarısı olabilirdi. Çok zayıflamıştı. Gözlerinin altındaki morluklar ve köprücük kemikleri fotoğraftan muhakkak oluyordu” diye konuştu.
Akabinde fotoğraf paylaşımdan kaldırıldı. Darya ise gözyaşları içinde “Şu an hiçbir şey bilmiyoruz. Kendisiyle hiçbir irtibatımız yok, hiçbir şey yok” sözlerini kullandı.
The New York Times’ın “Six Weeks of ‘Hell’: Inside Russia’s Brutal Ukraine Detentions” başlıklı haberinden derlenmiştir.