Tunceli’de yüzyıllardır ‘Khal Gağan olarak bilinen şenlik ile eski yıl uğurlanıp yeni yıl karşılanıyor. Eski bir Alevi geleneği olan bu şenlik, dayanışmayı ve paylaşımı artırmayı amaçlıyor. 28 Aralık’ta başlayacak olan şenlikler üç gün boyunca Tunceli’nin ilçe ve köylerinde kutlanacak.
Gağan’ın sembolü: Arınma ve temizlik
Alevi inancına nazaran, üç aylık ibadet takviminin başlangıcı da olan Khal Gağan, Hızır ve Heftamal’a bağlanarak 21 Mart’ta tamamlanacak. Yeni yıl (Sere Sale) hazırlıkları 21 Aralık’ta başlıyor. Aleviler, Khal Gağan kutlamaları için hazırlanma sürecine giriyor ve konutlarının iç ve dış paklığını yapıyorlar.
Gazete Duvar’dan Sevim Kahraman’ın haberine nazaran, Khal Gağan’ın en değerli sembollerinden olan arınma ve paklığa ait sanatçı Metin Kahraman şunları söylüyor:
“21 Aralık’ta Alevi inancına nazaran her yılın bir ‘paşası’, bir ‘rızk vereni’ var. Batın aleminde (görünmeyen alem) her yılın bir rızk vereni olduğuna inanılıyor ve o da yılın verimli ya da olmayacağını belirliyor. O üç ay sonra bu yılın sahibi olacak. O yılın rızkını dağıtacak. Tam bu günlerde, eski yılı kovalayıp yeni yılın gelmesi için konutumuzu itinayla temizleyip lokmalarımızı yapıyoruz. Üç gün boyunca yaşlılar kütük getirir, yakarlar. Onun etrafında sohbet döner. Onun külleri, kar vaktinde o meskenin dört bir yanına atılır ki, yol açılsın… Meskenler, bacalar her yer temizlendikten sonra lokmalarla ırmağın kıyısına gidilir. Oradan getirilen su ile meskenin bolluk ve bereketli bir ziraî yıl geçirmesi, hanenin kem gözlerden, nazarlardan korunması dilenir. Ayrıyeten salı gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur. Üç günlük orucun manalarından biri de kışın çetin geçirilecek olan üç ayın haber verilmesidir.”
‘Kapı kapı meskenler dolaşılır, yiyecek toplanır, köyün en yoksul meskeninde yenilir’
Gağan ayının en kıymetli ve en yaygın uygulaması, ‘khalkek’ ya da ‘khalık u fatık’ denilen oyun. Bu oyunun temelinde, geçmiş ile geleceği temsil eden üç figür bulunuyor.
Kahraman bunların manalarını şöyle anlatıyor:
“Üç genç erkek, üç başka karakter olarak hazırlanır. Gençlerden bir eski, yırtık, sökük, giysiler giyer, sakal, bıyık takarak yaşlı bir erkek rolüne girer. Gençlerden ikincisi, hoş ve yeni bayan elbiseleri giyer, kaşını, gözünü, dudaklarını abartılı bir şeklide boyar. Gençlerden üçüncüsü tekrar hoş ve yeni giysiler giyer ama yüzü siyaha boyanarak genç bir delikanlı olarak hazırlanır. Bu üç figürden yaşlı erkek, geçen yılın ‘yaşlı sultanını’ temsil eder. Hoş ve bakımlı bayan, bu dünyayı yani ‘haneyi’ temsil eder ve son olarak yüzü siyaha boyanmış genç delikanlı da ‘yeni gelen sultanı’ temsil eder. Buradaki gencin yüzünün siyaha boyanmasının sebebi, onun yıldızının batın alemde şimdi yeni doğması ve bu zahir alemde şimdi zuhur etmemiş olması dolasıyladır. Bu durumda Gağan ayında yeni yılın sultanının yıldızı gaipte doğmuş olur ve yeni sultan mart ayında yani Newroz’da bu âlemde zuhur eder, görünür, tahtına oturur. Bu üç temel figür hazırlandıktan sonra öteki gençlerin ve çocukların da iştirakiyle merasim alayı yola çıkar ve kapı kapı bütün konutları gezerek, ‘khalık ve fatık’ oyunu oynanır. Her konuttan yağ, un, şeker, ceviz, çeşitli meyve kuruları üzere yiyecekler toplanır ve toplanan yiyecekler köyün en yoksul ailesinin meskeninde bir cümbüş havasında hazırlanır. O gece birlikte yenilir, içilir, sonra kalanlar da bu fakir meskene bırakılır.”
‘Bu yılki gelir muhtaçlık sahiplerine gidecek’
Kahraman, bu yıl yapılacak aktiflikten elde edilecek gelirin muhtaçlık sahiplerine verileceği bilgisini paylaşıyor:
“Dersim’de Gağan’ın bir öteki değeri de bir toplumsal dayanışma günü olması… Zira o sene kışın kimin eseri yok, kim tarımda başarısız olduysa; o tespit edilerek onun konutunda yenir yemekler. Biz her sene bunu yapıyoruz aslında. Bir grup toplumsal projeler için kullanıyoruz biz de. Bu sene de tekrar kültür alanında bir ölçüsünü kullanmak istiyoruz. Bir kısmını da muhtaçlık sahiplerine vermeyi düşünüyoruz. İlçelerde gezerken topladığımız lokmaların yarısını belediye liderine bırakacağız. Onlar da ilçedeki bir yoksula versin diye. Aleviler için çok eski, kültürel bir gelenektir. Unutulmaya yüz tutmuştu, biz bunu yaşatmak için çabalıyoruz.”
Gağan’ın aktiflik takvimi
- 27 Aralık’ta Tunceli Belediyesi konferans salonunda saat 18.00’de Cemal Taş moderatörlüğünde sanatçı Kemal Kahraman, ‘Dersim ibadet takviminde Gağan, Hızır, Heftemal’ bahisli bir söyleşi yapacak.
- 28 Aralık’ta ise saat: 11.30’da biri çocuklardan oluşan toplamda dört Gağan grubu ile birlikte Seyit Rıza’ya Gağan yürüyüşü yapılacak. Burada lokmalar dağıtılıp basın açıklaması yapılacak. Daha sonra Gağan takımları, mahalleleri gezecek. Toplanan lokmalar ise akşam 18.00’de belediye konferans salonunda hisse edilecek. Burada Tunceli Belediyesi korosunun bir dinletisi olacak.
- Her sene olduğu üzere bu yıl da 29 Aralık’ta Ovacık’a bağlı Kedek köyündeki ziyarete gidilecek ve Gağan lokması hisse edilecek.