Dinçer Demirkent
12 Eylül 1980 darbesini gerçekleştiren faşist cuntanın başkanı Kenan Cihan, 24 Ekim 1982’de radyo ve televizyondan tıpkı anda yayımlanan konuşmasında, 7 Kasım 1982’de halkoyuna sunulacak anayasayı tanıtma seyahatlerine başlayacağını duyurmuştu. Anayasayı tanıtım seyahatlerinin çabucak öncesinde halka şöyle hitap ediyordu: “Rejimi, demokrasiyi, Devleti her on senede bir rayından çıkaran ve hele bu sefer, Devletimizi, Cumhuriyet tarihinde eşi görülmemiş bir yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bırakmış bulunanlar, Türk milletinden af dileyecekleri yerde, artık karşımıza çıkıp da ‘Geldiniz, anarşiyi yok ettiniz, terörün belini kırdınız, bölücülüğü ortadan kaldırdınız. Ama artık işiniz bitmiştir. Siz çekilip kışlanıza gidiniz, bizim Devletimizi bize bırakınız’ derlerse biz bunu bu türlü bir mantık sebebiyle kabul edemeyiz. Bu Devlet, bu memleket sahipsiz değildir.” (1) Cihan bu konuşmasının sonraki günü seyahatine başladı. Niyeti, darbeye başladığı yerden, birinci fetih operasyonunu gerçekleştirdiği yerden, Fatsa’dan anayasayı tanıtmaya başlamaktı. Ancak ulaşıma ait açıkladığı mazeretlerle Fatsa’dan değil, Trabzon’dan başladı. Konuşmasının yarısından fazlası anayasa değil, Fatsa ve Fatsa’da seçim sonucu kurulan demokratik idareyi, halkın direkt idaresini suçlama üzerineydi. Özetle diyordu ki hazırladığımız anayasaya karşı olanlar, Fatsa’yı savunanlardır, Fatsa’da yapılan “ufak operasyon”a karşı olanlardır.” (2)
40 yıl sonra, 30 Temmuz 2022’de Erdoğan fındık fiyatlarını açıklamak için Ordu’ydı. Bir hafta evvel düzenlenen ‘Fındıkta Sömüreye Son’ mitinginde yankılanan Fikri Sönmez’in ismini anarak, tam 40 yıl evvel faşist cunta başkanı Evren’in lisana getirdiği kelamları yankıladı: “Ah ah, bu Ordu terörün ne menem bir şey olduğunu pek yeterli bilir. Bu Ordu, Terzi Fikri’yi de düzgün bilir. Onların bedelini benim Ordu’m çok ödedi. Fakat artık bu türlü bir şey yok.” Erdoğan’ın devletin sahiplerinin dileklerine ve gereksinimlerine nazaran “Bozkurt” ile “Kur’an” simgeleri ortasında gidip gelen Ulusal Türk Talebe Birliği’ndeki günlerinden kalan şuuru miydi bunu söyleten; demokrasi korkusu mu, yoksa 12 Eylül darbesini bir defa daha tasdik etme muhtaçlığı mıydı bilmiyorum. Ama Cumhuriyet tarihinin içindeki en değerli kırılmaları da barındıran 21 yıllık iktidar periyodunun sonlarına yanlışsız, bu devrin ana figürünün ağzından dökülen bu kelamları, bitmekte olan bir periyodun anayasal dönüşümünü ele alırken aklımızdan çıkarmamak gerek. Aksi takdirde, hâlâ akademik bir moda olmayı sürdüren ve AKP hükümetleri yıllarını liberal dönem/otoriter devir olarak tahlil eden bir yüzeyselliğe düşme mümkünlüğü belirir. Bu tahlilin sahiplerinin tıpkı vakitte “liberal” devir içindeki çatışmalarda aldıkları pozisyon düşünüldüğünde “yüzeysellik”in siyasette nasıl bir drama dönüştüğünü de kavramak mümkün.
AKP NASIL BİR DÜNYAYA DOĞDU?
AKP, 21 yıl evvel bugün, 14 Ağustos 2001’de kuruldu. Ulusal Görüş geleneğinin içinden gelen fakat onun radikal siyasetlerini dışarıda bırakacağı teziyle… İdeolojileri için muhafazakar – demokrat tabirini benimsediler. Hem Türkiye’de hem de dünyada yeni bir devrin başlayacağına ait pek çok işaret vardı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının akabinde eski dünya ortadan kalkmış, yeni bir dünya ise kurulmamıştı. Periyot içinde neredeyse yazılan bütün yazılar, “11 Eylül taarruzları sonrası dünya düzeni…”, ya da “küreselleşme” kavramlarıyla başlıyordu. 1970’lerden itibaren Türkiye de dahil birçok ülkenin baskı ve güç yoluyla dahil olduğu yeni liberal paradigma kapsamında işçilerin hakları kısıtlanıyor; örgütlenme hakları baskılanıyor ve demokrasi “sosyal” içeriğinden arındırılıyordu. Kitleler, gözden düştü; önderleri, öldürüldüler, hapsedildiler, ortadan kayboldular ya da çekildiler. ABD’nin merkezindeki İkiz Kuleler’in yıkıldığı ve binlerce insanın öldürüldüğü hücumlar sonrasında ABD tarafından azap adacıkları kuruldu, yirminci yüzyılın ikinci yarısına hakim olmuş insan hakları ve insan onuru üzerine kurulmuş kıymetler, liberalizmin zaferinin akabinde pervasızca tüketiliyordu. Anti-terör kanunları ve güvenlik konsepti ismi altında şekillenen yeni baskı rejimi, toplumsal içeriğinden arındırılmış bir demokrasi söylemi ile kol kola yayılıyordu. Demokrasi, öznesinden, halktan koparılmış ve uzmanların özerk kurumlar aracılığıyla yöneteceği, kendi muvaffakiyetinin sahiplerinin keyifli olacağı, “başaramayanların” ise toplumsal devletin sorumluluğundan çıkarılarak zenginlerin gönül yeterliliğinin insafına terkedileceği bir tertibin istikrarları oturtulmaya çalışılıyordu. Hukuk devleti ise kendi doğuşunun nedeni olan dengelerin değişmesiyle anti – terör kanunları karşısında çaresizleşiyordu. Bu periyotta, ABD Afganistan’daki saldırısından başlayarak yeni çatışma alanlarını ve öznelerini de belirledi. Radikal İslam, devletleri aşan “küresel” örgütlenmeler ile “sosyal”i belirlemeye başlıyor, “ılımlı” İslam ise açıkça takviye görüyordu.
AKP’nin kurucu takımlarının kıymetli bir kısmı, 1970’li yılların sert politik atmosferinin içindeki radikal sağcı gençlik örgütlerinden gelmişti. İslamcı ve/veya Türkçüydüler. ABD tarafından açıktan desteklenen antikomünist propaganda içinde yetişmiş, yetiştirilmişlerdi. 1990’lı yıllarda yeni liberal programın açtığı yaraların üzerinde örgütlenmiş, “adil düzen” sloganını kullanarak Türkiye’nin değerli kentlerinde kent yoksulluğunu örgütlemeyi başarmışlar, belediye seçimlerinde muvaffakiyetler elde etmişlerdi. “Yeni dünya düzeni”nin besbelli bir kademesinde partiyi kurdular, eski radikal programlarını terk ettiler; neoliberal programı izleyeceklerini taahhüt ettiler, içeride ve dışarıda istikrarları gözeten bir programı uygulayacaklarını vaat ettiler. Üç yıl içinde gerçekleşen, ülkeyi acılar içinde bırakan büyük zelzele ve iki iktisadi krizin akabinde yapılan seçimlerde, yüzde 10 barajı nedeniyle, oy veren seçmenin yüzde 46’sı temsil dışına itilmiş; eski merkez sağ partileri bütünüyle Meclis dışında kalmış; AKP yüzde 34 oy ile parlamentoda yüzde 66 temsil gücü yakalamış ve tek başına iktidar olmuştu. Karşısında muhalefet olarak sağcılaşma eğilimleri artan Baykal’ın CHP’si vardı. 12 Eylül rejimi, istediği sonucu vermiş üzereydi.
AKP DEVRİ ANAYASACILIĞININ ÖZÜ: DEVLETİ ELE GEÇİRMEK
Sevgili hocam Murat Sevinç ile kaleme aldığımız, bu yazıda da yararlanacağım, “AKP Devri Anayasacılığı, Yaklaşımlar ve Eleştiriler” başlıklı çalışmada AKP periyodunu ikiye ayırmıştık. 2002 – 2007 ortasındaki devirde AKP’nin sistem içi meşruiyet arayışlarını hem içeride hem de dışarıda sağlamlaştıracak biçimde oluşturduğunu belirtmiştik. 2007’yi ise AKP anayasacılığının başlangıcı olarak kabul etmiştik. (3) 2002 – 2007 ortasındaki beş yıllık periyotta devletin sahipliğine ait tartışma yok değildi; AKP hükümetleri, bu tartışmalarda iktidar olmalarına karşın devletin takımlarını yönetemediklerinden yakınıyor, iktidardaki mağdurun lisanını kullanıyordu. Devlet içindeki çatışmanın vardığı boyutlar, Necip Hablemitoğlu’nun öldürülmesi, Tepe Yayınevi, Umut Kitabevi ve Danıştay saldırısı, Hrant Dink’in öldürülmesi üzere travmatik tecrübeler ile kamusallaşıyordu.(4) Bir yandan AKP öncesinde 2001’de Avrupa Birliği ile ahenk için atılmış anayasal adımlar, 2004’te genişletiliyor, buna uygun mevzuat düzenlemeleri de yapılıyordu.
2007 Cumhurbaşkanlığı seçimi buhranı bağlamında yaşanacak anayasal kriz, AKP’nin uyumlu/mağdur rolüne de bir son verecekti. Uzun 2007 yılı olarak isimlendirebileceğimiz ve Cumhuriyet mitingleri ile başlayıp Genelkurmay tarafından yayımlanan e-muhtıra ve Anayasa Mahkemesi’nin kamuoyunda 367 kararı olarak bilenen ve anayasa hukuku kavramlarıyla anlaşılması çok mümkün olmayan kararıyla devam eden, 2008’deki AKP kapatma davası sonrasında da Ergenekon davalarına varan sürecin sonunda devletin sahipliği tartışması yeni bir boyuta taşınacaktır. İşte AKP anayasacılığının oluştuğu politik bağlam budur. Kavramıyla söylemek gerekirse, AKP anayasacılığı, anayasal/yasal seviyede değil; çatışan meşruiyet argümanları içinde işlemiştir. Gayesi, devlet örgütünü bütünüyle ele geçirmek olmuştur. Münasebetiyle anayasal/yasal meşruiyetin dışında bir meşruiyet savı, Erdoğan’ın devlet içindeki çatışmayı kazanabilmek için aradığı plebisiter onayın aracı olmuştur. Bu sav 2007’den 2011 seçimlerine kadar Fethullahçılarla yaptıkları uzlaşı çerçevesinde seçilmişler/atanmışlar; ulusal irade/vesayet; laikçiler/muhafazakâr demokratlar çerçevesinde örülen ve liberaller tarafından desteklenen argümanlarla kurulmuştur.
Devlet gücünü kullanarak yasanın dışına çıkanlarla hesaplaşılacağına dönük savlarla yola çıkılan dava süreçlerinde Fethullahçı yargıç, savcı ve kolluk devlet içindeki çeteleşmeyle değil, çetelerin kimlerden oluşacağını belirlemekle uğraşmıştır. Hasebiyle bu periyotta kamu misyonuna girmekte kullanılan KPSS başta olmak üzere çeşitli imtihanlardaki çalınması üzere bir olayla Ergenekon davaları üzere birçok ağır insan hakları ihlalinin açığa çıkarılabileceği dava süreçlerinin yürütülmesi ortasında yalnızca seviye farkı vardır. Ortalarındaki paralelliği kuran ise meşruiyet tezinin anayasal/yasal seviyenin önüne konmasıdır. Hükümetin “meşru” gayesi yasanın ötesine geçmiştir. Bu seviyede yargı da bürokrasi de anayasa ve kanunlara nazaran değil, hükümetin hedefine nazaran hareket edecektir.
Fethullahçılarla yapılan ittifakın sona ermesinin akabinde “meşruiyet” tezi, devlet ile özdeşleşen partinin varlık yokluk argümanına dönüştü. 2014 seçimlerinde Erdoğan Cumhurbaşkanı seçilmiş, akabinde yapılan birinci inanılmaz kongreye anayasaya alışılmamış olarak hem cumhurbaşkanı hem de parti lideri olarak katılmış, sonrasında parti başkanlığı vazifesini Davutoğlu’na devretmişti. 2015 genel seçimlerinde mitingleri cumhurbaşkanı olarak düzenledi ve tarafsız cumhurbaşkanı olarak parti propagandası yaptı. Seçimlerde, HDP’nin aldığı oy ile 12 Eylül’ün üzerine oturduğu sistemi yıkması ile devletin yeni sahipleri tekrar belirlenecekti. AKP-MHP ittifakı Haziran-Kasım 2015 ortasında hazırlandı. Darbe teşebbüsü sonrası ilan edilen fevkalâde hal ile darbecilerin yapabilecekleri her şey yapıldı. Anayasa kararnamelerle yok sayılabilir hale geldi, rejim OHAL şartlarında değiştirildi. Tez devletin bekasıydı, meşruiyet arayışı plebisiter olmaktan uzaklaştı, direkt devlet zoruna yaslanılmaya başlandı. Bugün hâlâ süren, anayasa ve yasa ötesindeki meşruiyet argümanı olan devletin bekası, bozkurt ile Kur’an ortasında gidip gelen ve anayasa ötesindeki bir yasallığı ve devletin sahipliğini kendilerinde görenlerin geçmişlerindeki tezdir da.
KRİTİK ANAYASAL ANLAR
Yukarıda ismi geçen makalemizde detaylı biçimde ele aldığımız kritik anayasal anlara burada değinerek ziyadesiyle uzayan bu yazıya son vermek istiyorum. Birinci sırada bağlamına üstte değindiğim 2007 değişikliği var. Tahminen de AKP anayasacılığı bakımından en az önemsenen bu değişiklik aslında kurucudur. 1982 Anayasası’nın verdiği yetkilerle yürütme içindeki pozisyonu sembolik olmaktan ötede bulunan cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ile plebisiter bir idare biçiminin oluşmasının tabanı sağlandı. Elbette bu yerin yaratılmasında AKP’yle kardeşliği bugünlerde tescillenen tekrar anayasa ötesi bir meşruiyet tezine dayanan ulusalcıların hissesini teşhis etmek gerek. 367 kararı olarak bilinen Anayasa Mahkemesi kararı, bu değişikliğin tetikleyici vesilesi oldu.
2008 yılında AKP’ye açılan kapatma davası bir diğer kritik anayasal dönüm noktasıdır. Velev ki siyasal sembol açıklamasının çok kere içinde geçtiği iddianame ile AKP’nin laiklik aykırısı hareketlerin odak noktası haline geldiğini kanıtlamaya çalışan savcıya karşı AKP’nin temsilcilerinin yaptığı savunmalarda laikliğe ve cumhuriyete bağlılığın ehemmiyetinin altının çizilmesini bugün yine okumak gerekir. AYM, partiyi kapatmamış 2001’de parti kapatmayı zorlaştıran bir karar olarak anayasaya eklenmiş hususa dayanarak hazine yardımından mahrum bırakma kararı vermişti. Lakin iktidar partisinin kapatılmasında bir ispat olarak sunulan, münasebetiyle üst seviye bir anayasal sıkıntı haline getirilen başörtüsü sorunu bir kanunla bile değil, genelgeyle çözülmüştü. 2012 yılında, AKP’nin en önemli laiklik aykırısı aksiyonlarının başladığı 4+4+4 yasası çıkarken başörtüsü problemindeki gürültüyü çıkaranlar değil, emek ve meslek örgütlerinin sokaklarda direndiğini de unutmadan buraya eklemek gerek.
2010 Anayasa değişikliği, tahminen de 2017 rejim değişikliğinden evvelki en kritik andır. İki nedenle. Birincisi, yargının evvel Fethullahçılara sonra da öteki kümelere teslim edilebilmesinin yerini hazırlayacak; yargı bağımsızlığını ortadan kaldıracak yeri oluşturmuştur. Fethullah Gülen’in ‘mezarınızdan kalkıp evet oyu kullanın’ demesinin nedeni budur. İkincisi, 12 Eylül ile hesaplaşma propagandasının içinde anayasal meşruiyet büsbütün ortadan kaldırılmıştır. İçişleri Bakanı’nın “bu anayasayı tanımıyorum”, “Cumhurbaşkanının Anayasa Mahkemesi kararına hürmet duymuyorum” diyebilmesinin tabanı budur. 2010 değişikliğine bağlı bir öbür kıymetli an 12 Eylül davasıdır. Bu davada 12 Eylül faşizminin yaşayan başkanları neredeyse hiçbir ziyan görmemiş, periyot içinde işlenen insanlığa karşı hatalar yargı önüne taşınamamış, 12 Eylül rejimiyle hesaplaşma söylemi, 12 Eylül rejimini konsolide etmenin aracı kılınmıştır. Tekrar 2010 referandumuna bağlı olarak, 2011’de yeni anayasa yapmak için TBMM’de oluşturulmuş Anayasa Uzlaşma Kurulu da anayasal meşruiyetin altının oyulmasıyla başlayan yeni anayasa çalışmaları da eski anayasası tesirli ve geçerli olmayan ancak yeni anayasası da yapılmayan bir fiili sistemin aracı kılınmıştır.
2015 Haziran ve Kasım seçimleri ortasında yaratılan şiddet ortamı, üstte açıklamaya çalıştığım yeni meşruiyet savının desteği yapılmış. 2016’da yapılan anayasaya alışılmamış anayasa değişikliği ile dokunulmazlıklar aşikâr bir müddette gönderilecek fezlekeler için kaldırılmış; parlamenter muhalefetin en kıymetli temsilcilerinin cezaevine konmasının yeri hazırlamış; parlamentonun tasfiyesi başlamıştır. 2016 yılındaki darbe teşebbüsünün akabinde ilan edilen OHAL devleti ele geçirmenin yeni yeri olarak kullanılmıştır. Kamusal güçlerin, muhalefet güçlerinin, anayasal organların alaşağı edildiği bir fiili rejim kurulmuş; bu rejim ise 2017 yılında OHAL şartlarında gerçekleştirilen referandum sonucu kabul edilen anayasa değişiklikleri ile tescillenmiştir. 2018 Temmuz’unda OHAL sona erdiğinde yapılan seçimlerle değişliklerin bütünü yürürlüğe girmiş; tıpkı periyotta OHAL’in devamına ait kanunlar kabul edilmiş, bu kanunların uygulaması da geçtiğimiz aya kadar sürmüştür. OHAL ya da daha yanlışsız bir kullanımla anayasayı askıda tutan bir istisna hali devam etmektedir.
SONUÇ
AKP’nin kuruluş yıldönümünde, yarattığı anayasal sistemi ele almak için başına oturduğum bu yazıda, Türkiye’nin anayasa meselesinin, “güçlendirilmiş parlamenter sistem”e geçiş sorunu olmadığını anlatabildiğimi umuyorum. 12 Eylül’ün baskı ve güç yoluyla dizayn ettikleri, yeni liberal programı topluma dayattıkları siyasal sistem AKP’yi yarattı, AKP bunu somut gerçekliğine taşıdı. Bugün, Türkiye, Rusya, Hindistan, Macaristan, Polonya üzere ülkeler birbirine benzeri biçimde, David Landau’nun tabiriyle suistimalci anayasacılığın teknikleriyle yasamayı etkisizleştiriyor, yargıyı denetim ediyor, polis zorunu muhalefeti bastırmak için kullanıyor; zenginleri zenginleştiren, fakirleri fakirleştiren siyasetleri bu araçlar ile sürdürürken ailelerini ve etraflarını devlet eliyle semirtiyorlar. AKP iktidara geldiği yıllarda, “yeni dünya düzeni…”, “küreselleşme…” kavramlarıyla başlayan yazılar; “seçilmiş otoriterler”, “otoriter popülist rejimler”, “rekabetçi otoriter düzenler” gibisi tabirlerle başlıyor. Bunun bir manası var, mevcut iktisadi paradigma ve ona paralel olarak şekillenen siyasal sistemler, bu rejimleri yarattılar ve artık önemli bir kriz içindeler. Geçiş süreç ve biçimleri yalnızca Türkiye değil, dünyanın farklı ülke ve bölgelerinde tartışılıyor. Türkiye’de geçiş sürecinde yer alacak öznelerin bunu dikkate almasını, anayasal geçişin ve demokrasinin tesisinin parlamenter sistem tartışmasıyla hudutlu olmadığını görmelerini temenni ediyorum. Temennimin gerçekçi bir hale gelebilmesinin ise lakin demokrasinin öznesi, demos tarafından yaratılacak anayasal taleplerle ve onun zorlamasıyla mümkün olacağını biliyorum.
1- Türkiye Cumhuriyeti Devlet Lideri Orgeneral Kenan Evren’in Yeni Anayasayı Devlet İsmine Resmen Tanıtma Programı Yeterince Yaptıkları Konuşmalar, TBMM Basımevi, Ankara, 1982, s. 10.
2- A.g.e., s. 17.
3- Murat Sevinç ve Dinçer Demirkent, “AKP Devri Anayasacılığı, Yaklaşımlar, Eleştiriler”, Toplum ve Bilim, s. 158, 2021.
4- Birebir istikamette bir kıymetlendirme için. Bkz. Cenk Saraçoğlu ve Melih Yeşilbağ, “Minare ile İnşaat Gölgesinde”, Gökhan Atılgan, Cenk Saraçoğlu ve Ateş Uslu (Haz.), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat, İstanbul: Yordam, 2015, s. 871-954.