* “Şimdi Büyük Oyun’u oynamaya en Kuzey’e gideceğim…” Rudyard Kipling, Kim, 1901
İpek Yolu’nun başlangıç noktası Şian’ın bu tarihi misyonu şimdilerde Çin Halk Cumhuriyeti idaresi tarafından yine canlandırılmaya çalışılıyor. Geçtiğimiz hafta bu kentte düzenlenen Çin-Orta Asya Tepesi, Orta Asya’yı, bilhassa Türk Dünyası’nı yakından takip edenlerin yakın plana aldığı değerli bir diplomatik olaydı. Hatta bazıları için bunun çok ötesinde, bir “kırılma sürecinin” tarihi dönüm noktalarından biriydi.
ABD merkezli niyet kuruluşları Orta Asya’da uzun müddettir devam eden Rusya tesirinin Ukrayna Savaşı sırasında azaldığına, ortaya çıkan boşluğun Çin tarafından doldurulabileceğine dikkat çekiyor. Bu iddiayı araştırmak ve Pekin İdaresinin bölgedeki “olası heveslerini” anlamak emeliyle; 1991 yılının sonunda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin resmen dağılmasıyla başlayan devrin öyküsüne bakalım.
RUSYA’NIN DİKKATİ UKRAYNA’DAYKEN…
1992’den sonra Orta Asya’daki yeni cumhuriyetlerle ticari, toplumsal ve kültürel bağlarını güçlendirmeye çalışan Rusya Federasyonu, geçmişten gelen alışkanlıkların tesiriyle “Arka Bahçesi” olarak gördüğü bu coğrafyada taban kaybetmemek için büyük efor sarfetti. Putin’in Kremlin’de “tek patron” olmasıyla Orta Asya ülkeleriyle bağlar daha da sıkılaştırıldı, siyasi güç istikrarında Moskova’nın yükü hissedilir ölçüde arttı. Son olarak 2022’deki Kazakistan protestoları münasebet gösterilerek ülkeye Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü birliklerinin konuşlandırılması, birden fazla bölge uzmanı tarafından “Rusya müdahalesi” halinde değerlendirildi.
Güvenlik, öncelikli olmakla bir arada, Rusya, Orta Asya’da ekonomik ve siyasi bir entegrasyon siyaseti güdüyor. Bunu uygularken kültür ve lisan alanındaki özel münasebetlerin korunmasına itina gösteriyor, zira Rusya’yı bölge ülkeleri nezdinde pahalı kılan ögelerden biri, tahminen en değerlisi bu. Fakat, kültür siyasetleri yerinde inşa edilmiş güçlü köprülerin karşısında artık “kazan-kazan” temeline dayalı ticari bağlantılar, refah vaatleri ve zenginlik umudu var. Orta Asya ülkelerinde genç nesiller ortasında gözünü Batıya çevirmiş, internet üzerinden global ağları takip ederek büyümüş kitleler Orta Asya’ya daha aktif biçimde girmeye çalışan üstün güçlerin öncelikli maksatları ortasında. Bir örnek olarak; ABD’nin bilhassa Kırgızistan’daki artan “dil eğitimi” uğraşını görmemek mümkün değil. Lakin bu ülkeleri topyekun odağına almış ve en somut projeleri öneren ve en kararlı adımları atan ülke Çin.
Çin ile 5 Orta Asya Cumhuriyeti’ni bir ortaya getiren Çin-Orta Asya Tepesi, tarihi İpek Yolu’nun başlangıç noktası kabul edilen Çin’in Şaanşi eyaletinin merkezi Şian’da başladı. Doruğun açılış merasimi, Şian’ın kuzeyinde, Çin’de 7. ve 10. yüzyıllar ortasında karar süren Tang Hanedanı anısına inşa edilen Cennet Parkı içindeki Mor Bulut Köşkü’nde düzenlendi. 
ÇİN, ORTA ASYA’DAKİ BOŞLUKLARI DOLDURUYOR
Çin-Orta Asya Tepesi, Çin Devlet Lideri Şi Cinping (Xi Jinping) konut sahipliğinde Şian’da gerçekleşti. Şi Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan cumhurbaşkanlarını sofrasında ağırladı, bu ülkelere olan “özel ilgisini” lisana getirdi. Tepe toplantısı 31 yıl evvel diplomatik bağlantıların kurulmasından bu yana Çin ile beş Orta Asya ülkesinin önderleri ortasında gerçekleşen birinci yüz yüze doruktu.
2000 yıl evvel İpek Yolu’nda Çin kervanlarına pazar yeri açan, doğuyla batıyı bu noktalarda buluşturan Orta Asya kavimleri “zengin keşiflerin ve değerli metanın üretildiği yer” Çin’e yeniden kapıyı açacaklar. Onun ürettiği ve bir bakıma Batıyı bağımlı hale getirdiği ucuz metanın ta en uç noktadaki Rotterdam limanına kadar süratli ve inanç içerisinde gidebilmesi için “yol koruyucusu ortak” rolünü tekrar üstlenecekler! Bu, Çin’in “Kuşak ve Yol İnisiyatifi” çerçevesinde yaptığı iş birliğinin kesin amacı. Lakin kimi uzmanlar bunun ötesinde “planların” yapıldığını düşünüyor, Pekin idaresinin adımlarını temkinli biçimde izlemeyi öneriyor.
Sovyetler Birliği’nin 1992 yılında çökmesi ile birlikte İdeolojik kardeşi Çin, yeni devirde eski Sovyet toprakları olan bağımsız Orta Asya ülkelerine karşı kendi stratejisini oluşturmak için daha fazla seçeneğe sahip oldu. Bu süreçte coğrafik pozisyonu ve iç dinamiklerle direkt kontaklı yeni siyasetinin birçok değişkeni ortaya çıktı. Yeni jeopolitik durum, sahip olduğu büyük nüfus, süratle büyüyen ve çağdaşlaşan iktisadı ve yeni güvenlik meseleleri, Çin’in bu bölgedeki siyasetlerinin ana ögelerini oluşturuyor.
İPEK YOLU’NDAKİ DURAKLAR İÇİN MÜCADELE
İpek Yolu’nun ortaya çıkışı ve bir ticaret rotası olarak kullanılmaya başlaması MÖ 130’lara kadar gidiyor. En ağır biçimde kullanımıysa MS 7 ile 11. yüzyıllar ortasında. Bilhassa Orta Asya’daki Türk kökenli kavimlerle ağır alaka içerisinde olan Tang Hanedanı İpek Yolu’nun güvenliği açısından Göktürklerle sık sık çatışma noktasına gelmiş. Batılı tarihçilere nazaran İpek Yolu’nun fonksiyonunu kaybetmeye başlaması MS 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethiyle oluyor. Yeni ticaret yolları arayışında coğrafik keşifler ve denizciliğin ilerlemesi sonucu Çay ya da Porselen Yolu olarak da tanımlanan deniz rotaları ortaya çıkıyor.
Tarihsel süreçte Çin’in Asya’daki yükselişi ya da sendeleyişi her kezinde Batı’da önemli manada tesirleri olan bir fenomen. Dünya ticaretinin tahminen de en kıymetli odaklarından biri olan bu dev ülkenin öyküsü, yaklaşık 150 yıllık bir ortadan sonra, günümüzde de global iktisat ve siyasetin terazi kefelerinden birine dönüşmüş durumda.
Pekin idaresi, ülke üretimini dış pazarlara yönlendirdiği 90’ların başından bu yana fevkalâde bir ekonomik güç elde etti. Bunu askeri alanda teknolojik yatırımlara akıtan, tahkim ettiği “güçlü aktör” imajını global siyasetteki hareketleriyle somutlaştıran Çin, Afrika’dan Güney Amerika’ya, Ortadoğu’dan Balkanlar’a durmaksızın yeni açılım kanalları yaratıyor. Elbette bu açılımlar ortasında en dikkat cazip olanı Orta Asya’da tekrar canlandırmaya çalıştığı İpek Yolu. Lakin bu sefer amacın yalnızca ekonomik değil, boşlukları dolduran, eksikleri gideren, bozukları tamir eden bir ülke manzarası olduğu aşikar. “Yumuşak Güç”, “kolaylaştıran ülke” profili Batı’nın Çin üzerindeki hesaplarını boşa çıkaracak formüllerden biri. Bu biçimde bilhassa hinterlandı Orta Asya’daki siyasi varlığını ve aktifliğini yükselten Pekin idaresi, muhakkak ki kurduğu masanın etrafına kendi kurallarıyla hareket edecek “konuklar” yerleştirmek istiyor. Bu, başındaki oyun planını (o her ne ise) kolay uygulayacak bir yer oluşturabilir. Olasılıkları elbette Türkiye ile akraba ülkeler ortasındaki bağlar bağlamında da kıymetlendirmek gerekiyor.
ÇİN HERKESİN “BİR NUMARASI” OLUYOR
Çin, Orta Asya diplomasisini güçlü enerji kaynakları ve stratejik coğrafik pozisyonu ile bu ülkelere çeşitli yatırımlar yaparak sürdürüyor. Gelişen ekonomik bağlar, Orta Asya bölgesini siyasi ve ekonomik manada giderek Çin’e daha bağımlı hale getiriyor. Çin Ticaret Bakanlığı’nın datalarına nazaran, Orta Asya ve Çin ortasındaki ticaret hacmi 1992 yılında yalnızca 460 milyon dolarken, 2022 yılında ise bu sayı 70 milyar doları aşmış durumda. Yani 1992 yıllı sayısı yaklaşık 200 katına ulaşmış. Bu bağlamda Çin, Orta Asya’da Kazakistan ile Türkmenistan’ın en büyük, Özbekistan ve Kırgızistan’ın ikinci büyük, Tacikistan’ın ise üçüncü büyük ticaret ortağı haline gelmiş.
KÜLTÜR KÖPRÜLERİ KURARAK ORTA ASYA’YA GİRMEK
Orta Asya’nın “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı” güzergahında bulunması ve varlıklı güç kaynaklarına sahip olması, yüksek ekonomik büyüme sürecinde güç kaynaklarına talebi giderek artan ve üretim fazlası sıkıntısını yaşanan Çin için çok değer taşıyor. Lakin genel ülke imajı açısından bölgedeki öteki güçlere, bilhassa Rusya’ya nazaran daha düşük bir düzeye sahip olan Çin, bölge ülkeleriyle ortadaki diplomatik ve kültürel bağlantıları başta olmak üzere, kültürel olarak kendini tanıtmak ve bölgedeki yumuşak gücünü arttırmaya çalışıyor.
Çin’in ülke imajının Orta Asya’da tarihi, kültürel ve ekonomik nedenleriyle “olumsuz” algılanmasına paralel olarak, son periyotta Çin’in bölgedeki ekonomik varlığının artması, Orta Asya’ya gelen Çinlilerin çoğalması ve Çin hükümetinin bölgede arazi kiralama talebinde bulunması da Çin imajını olumsuz etkiliyor. İşte bu yüzden Çin’in bölgedeki ülke imajını düzeltmek maksadıyla kültürel açıdan gösterdiği eforlarının önümüzdeki yıllarda daha da artacağı öngörülüyor.
Pekin idaresi, Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) çerçevesindeki kültürel iş birliğini Orta Asya ülkelerinde faal halde arttırıyor. 2007’de kurulan ŞİÖ Üniversitesi’nde Orta Asya ülkelerinden binlerce yetenekli gence burslar veriliyor. Son olarak 2012 yılında Pekin’de düzenlenen ŞİÖ Tepesinde Çin, önümüzdeki 10 yıl içerisinde ŞİÖ ülkeleri için 30 bin şahsa Çin Hükümeti bursunun tahsis edileceğini açıkladı. Başka yandan, Konfüçyüs Enstitüleri de Pekin’in Orta Asya’da faal kullandığı bir yapı. Dünyanın çeşitli ülkelerinde kurulan Konfüçyüs Enstitüsü, Çin lisanı ve kültürünü dünyaya tanıtmak misyonunu taşıyor. Asya’nın 32 ülkesinde 110 Konfüçyüs Enstitüsü varken, Orta Asya’nın dört ülkesinde 11 Konfüçyüs Enstitüsü ve 17 Konfüçyüs sınıfı (17’si de Kırgızistan’da) faaliyet gösteriyor. Ayrıyeten, hala 10 bin Konfüçyüs enstitüsü öğretmenleriyle öğrencilerini burslu olarak Çin’in farklı kentlerinde eğitiyor. Çin’in Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ile kurduğu kültür köprüleri ortasında Çin Kültür Merkezleri, Çin Kültür ve Sinemaları Haftaları üzere yapı ve etkinlikler de bulunuyor. Ayrıyeten, Çin’in “Bir Jenerasyon Bir Yol” stratejisi de kendini barışçıl bir güç olarak kıymetlendirerek, yumuşak gücünü arttırma maksadına hizmet ediyor.
İlişkilerin son iki yılda derinleştiği alanlar ise; altyapı projelerini artırmaya yönelik projeler, salgın tedbire, tahıl güvenliği ve kalkınma finansmanı olarak öne çıkıyor.
ORTA ASYA’DA YENİ “BÜYÜK OYUN”
Tüm 19. yüzyıl boyunca dünyanın iki büyük gücü, Britanya İmparatorluğu ile Çarlık Rusyası ortasında Orta Asya’nın ıssız geçitlerinde, çöllerinde, doruklarından kar ve buz hiç eksik olmayan yüksek dağlarında bilinmeyen bir savaş sürdü. Rusya, bir yandan Kafkasya ve Orta Asya’daki topraklarını genişletirken, başka yandan da Britanya İmparatorluğu’nun en büyük sömürgesi olan, “alt-kıta” Hindistan’a giden yollara ve geçitlere hakim olma yarışında adım adım ilerlemeye çalışıyordu. Britanya ise Afganistan, Özbekistan, İran ve Kafkasya üzere pek çok coğrafyada Rusya’yı stratejik olarak “çevrelemeye” uğraş ediyor; bölge, lokal hanların kalelerine varıncaya dek, iki tarafın temsilcileri ortasında amansız bir uğraşa sahne oluyordu.
Bu zımnî savaşın aktörleri tarafından kelam konusu çabaya konan “Büyük Oyun” ismi, ünlü muharrir Rudyard Kipling tarafından Kim isimli romanında ölümsüzleştirilmişti.
Peter Hopkirk’ün çok satan kitabı “Büyük Oyun – Orta Asya’da Zımnî Savaş”ta çizilen görünüm şimdilerde günümüz konjonktürüne uyarlanıyor. Doğudaki büyük oyunun tıpkı coğrafyada bugün Çin ile ABD ortasında yaşandığı öne sürülüyor. Birden fazla Batılı uzmanın projeksiyonunda Rusya yakında oyun dışı kalabilir ve sırada büyük bir heyecanla bekleyen Çin var! ABD önderliğindeki Batı kampı Çin-Orta Asya iş birliğine ekseriyetle jeopolitik bir perspektiften bakıyor, Çin’i “Orta Asya’yı denetim etmek” ve “orada nüfuz alanı kurmakla” suçluyor. Bu “sıfır toplamlı oyunda” asıl hedefin Rusya’nın zayıflamaya yüz tutan alan hakimiyetini ele geçirmek, olduğu argüman ediliyor.
Ancak bu sav ve suçlamalara karşı görüş ortaya koyanlar da az değil. Onlara nazaran, Orta Asya’da Çin sayesinde refahın, kalkınmanın işareti gelişmeler yaşanıyor. Projeler somutlaşıyor. Örneğin, şahsen tanıklık ettiğim bir konuşmada; Türkmenistan’dan yola çıkan ve Çin’e mahsus bir şifalı bitki olan meyan kökü hammaddesiyle dolu Çin-Avrupa yük treni Şian’da boşaltılırken, “artık biz de kazanıyoruz”, diyen Türkmen iş insanları geleceği umut verici buluyor.
Bölge ülkeleri açısından bakıldığında Çin’in artan varlığı bu ülkelerin önünde yeni fırsatlar açıyor. Çin’in sunduğu ekonomik imkanlardan yararlanarak kendi ülkelerinin meselelerini çözmeye çabaladıkları görülüyor.
ÇİN-ORTA ASYA ZİRVESİ’NİN “AİLE” FOTOĞRAFI
Çin-Orta Asya Doruğu’nun sonuç bildirisinde, iki taraf ortasındaki “karşılıklı fayda” anlayışına dayalı iş birliğinde yeni bir sayfa açılacağı görüşüne yer verildi. Mevcut 17 demiryolu çizgisinin Şian’ı Orta Asya ülkelerine, Asya ve Avrupa’daki pek çok öteki noktaya bağladığına dikkat çekildi. İstatistiki bilgiler de 2023’ün birinci üç ayında bu sınırlar üzerinden 1100’den fazla tren seferi yapıldığını gösteriyor. Buğday, soya fasulyesi, meyve, kuru meyve, sığır ve koyun eti üzere kaliteli Orta Asya tarım eserlerinin Çin’e ihraç edilerek bu coğrafyanın halklarına somut yararlar sağladığı anlaşılıyor.
Ancak madalyonun öteki yüzünde ticaret istikrarının ezici bir yükle Çin’den yana olduğu söylenebilir. Çinli şirketlerin petrol ve doğal gaz arama, sürece ve üretim, bağlanabilirlik (boru hatları), kıymetli madenlerin çıkarılması ve işlenmesi, telekomünikasyon, dijital teknolojiler ve geniş bir yelpazede çok sayıda dalda artık tek kelam sahibi oldukları biliniyor. Bilhassa güç gereksinimi giderek artan Çin’in Orta Asya’dan İran’a, oradan Suudi Arabistan’a uzanan eksende daha etkin ve istikamet belirleyici ülke pozisyonuna yükselmesi, Batı’nın kaygı duyduğu bir gelişme.
2013’ten itibaren Çin’in ortaya koyduğu “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı” inisiyatifi orta ve uzun vadede yeni istikrarlar oluşturabilir. Birden fazla Batılı uzmana nazaran Çin’in bu süreçten daha karlı çıkacağı aşikar. Lakin bu gelişmeler Orta Asya ülkelerinin egemenliklerine ve/veya “demokrasi heveslerine” tehdit oluşturabilecek bir stratejik dönüşüme yol açabilir mi? Şian’daki tepe toplantısının aile fotoğrafına bakarak bu “uç” sorunun yanıtını bulmak elbette mümkün değil… Yapılacak tek şey; Orta Asya-Çin ilgisinde mevcut görüntüyü ve bundan sonraki “Büyük Oyun”u güzel okumak.