Taliban idaresinin 11 Eylül akınlarının faili terör örgütü El-Kaide’nin başkanı Usame Bin Ladin’i barındırdığı gerekçesiyle 2001’de Afganistan’ı işgal eden ABD, geçen yıl bugün son askerini de çekerek Afganistan’dan ayrıldı.
ABD ile birlikte NATO’ya bağlı tüm güçler de Afganistan’ı terk ederken, bu ülkelerin büyük çoğunluğu başşehir Kabil’deki diplomatik misyonlarını da geri çekti.
Askeri güçler ve yabancı misyonlar ile bir arada binlerce Afgan da tahliye sürecinde Afganistan’ı terk etti. Tahliye süreçleri devam ederken Kabil Havalimanı’nda terör örgütü DEAŞ’ın bombalı hücumunda 180’den fazla insan hayatını kaybederken, 13 ABD askeri de ömrünü yitirdi.
26 Ağustos 2022’de kelam konusu patlamada hayatını kaybeden askerleri anan ABD Lideri Joe Biden, iletisinde işgal boyunca toplamda 2 bin 261 ABD askerinin hayatını kaybettiğini belirtti.
Son bir yılda yazgısına terk edilen Afganistan’da Taliban idaresini şu ana kadar resmen tanıyan rastgele bir devlet olmazken, ülke iktisadı de içinden çıkılamaz bir hal aldı.
ABD işgali ve Taliban’ın devrilmesi
El Kaide’nin 11 Eylül 2001’de New York’taki Dünya Ticaret Merkezi’nin ikiz kulelerine düzenlendiği terör taarruzlarının akabinde ABD, 7 Ekim 2001’de Afganistan’da “Sürekli Özgürlük Operasyonu” adını verdiği işgal harekatına başladı.
ABD öncülüğündeki koalisyon ve “Kuzey İttifakı” çatısı altındaki Afgan destekçileri, birbiri arkasına büyük vilayetleri ele geçirdi.
Taliban idaresi devrilirken, bir mühlet sonra Afganistan’ı yönetecek süreksiz bir hükümet kuruldu. Taliban ve El Esas’ın üst seviye mensupları ise ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
Ancak, kısa bir müddet sonra tekrar organize olan Taliban, ABD ve çoğunluğunu NATO ülkelerinin oluşturduğu Milletlerarası Güvenlik Dayanak Gücü (ISAF) ile yeni kurulan Afgan merkezi hükümetine karşı gerilla savaşı başlattı.
Kırsal bölgelerde pusu ve gerilla baskınları, kentlerde ise intihar hareketleri düzenleyen Taliban, 2006’tan itibaren yine ülkede belirli bölgelerde denetimi sağlamaya başladı.
Uluslararası koalisyon güçleri, Afganistan merkezi hükümetine bağlı ordunun Taliban’a karşı savaşabileceği fikri ile 28 Aralık 2014’te ISAF operasyonlarını resmi olarak sonlandırırken tüm güvenlik sorumluluğunu Afgan hükümetine devretti. Birebir gün Daima Özgürlük Operasyonu’nun devamı niteliğinde NATO öncülüğünde Kararlı Dayanak Operasyonu’nun başladığı duyuruldu.
Ülkede merkezi hükümete bağlı güçler güvenliği sağlamada muvaffakiyet sağlayamazken, çekilme planı başarısız oldu. Ülkede çatışmalar sürerken Taliban hareketlerine devam etti.
Barış görüşmeleri sonuçsuz kalınca Taliban kent merkezlerine yöneldi
Afganistan’daki çatışmaların barışçıl yollarla çözülmesi maksadıyla ABD ile Taliban ortasında 29 Şubat 2020’de Katar’ın başşehri Doha’da bir barış mutabakatı imzalandı.
Söz konusu mutabakat ile Taliban, ABD öncülüğündeki NATO birliklerine saldırmama ve Afganistan topraklarının terörist faaliyetler için kullanılmayacağına yönelik taahhütlerde bulundu. Muahede ayrıyeten, Taliban ile Afganistan hükümeti ortasındaki sıkıntıların barışçıl yollarla çözülmesi için taraflar ortasında müzakereleri başlattı.
Ancak, barış görüşmeleri sonuçsuz kalınca Taliban, geçen yılın yaz aylarında akınlarını kent merkezlerine ağırlaştırdı. Birbiri gerisine kentleri ele geçiren Taliban, bu süreçte Afganistan ordusunun önemli bir direnişi ile de karşılaşmadı.
Nihayetinde, Taliban’ın geçen yıl 15 Ağustos’ta başşehir Kabil’i de hakimiyeti altına alması Afganistan’da yeni bir periyodu başlattı.
Talibanlı bir yıla damgasını vuran olaylar
İktidara geldiği birinci andan itibaren idaresinin milletlerarası tanınmasını talep eden Taliban’ın eforları sonuçsuz kaldı. Taliban idaresi, insan hakları ihlalleri ile sıhhat, eğitim, iktisat, tarım üzere pek çok alanda son derece kıymetli problemlerle karşılaştı.
El-Kaide önderi öldürüldü
El-Kaide kurucusu Usame Bin Ladin’in halefi Eymen ez-Zevahiri, 31 Temmuz’da Kabil’in merkezinde ABD’nin İnsansız Hava Aracı (İHA) ile öldürülmesi dünyada şaşkınlıkla karşılandı.
Zira, Taliban ile ABD ortasında imzalanan Doha Mutabakatı, Taliban’ın ABD ve müttefiklerine tehdit oluşturacak kişi ya da kümelerin Afganistan’da barınmasına müsaade vermemeyi de öngörüyordu.
Taliban kelam konusu saldırıyı kınadı ve ez-Zevahiri’nin Afganistan’daki varlığından haberlerinin olmadığını, Biden’ın “iddiasının” araştırıldığını duyurdu. Taliban ve ABD, birbirlerini Doha Mutabakatı’nı ihlal etmekle suçladı.
Söz konusu atakla dünyanın gözü Taliban ve El-Kaide münasebetinin ne boyutta olduğuna çevrildi. Bu nedenle, ez-Zevahiri’nin vefatının, ilerleyen günlerde ABD’nin Taliban idaresine bakışını nasıl şekillendireceği, merak konusu olmaya başladı.
Taliban idaresini tanıyan ülke olmadı
Taliban yetkilileri, birinci günden itibaren, Afganistan topraklarının hiçbir ülke için tehdit oluşturmasına müsaade vermeyeceklerini, tüm ülkelerle yeterli diplomatik alakalar geliştirmek istediklerini ve kuracakları idarenin Afganistan’daki tüm bölümleri kapsayacağını, ayrıyeten evvelki hükümetin tüm çalışanları için genel af ilan ettiklerini ve başta bayanlar olmak üzere tüm çalışanların misyonlarına devam edebileceğini belirtti.
Başta Batılı ülkeler olmak üzere neredeyse tüm hükümetler, Taliban idaresini resmen tanımaları ya da güzel alakalar geliştirmeleri için Afganistan’da tüm kesitleri temsil eden kapsamlı bir hükümetin kurulmasını ve insan haklarına hürmet gösterilmesini koşul koştu.
İlan ettiği süreksiz hükümetin Afganistan’daki tüm kısımları temsil ettiğini savunan Taliban, heyetler gönderdiği Norveç, İsviçre, Türkiye, Çin, Katar, Rusya, Pakistan ve Özbekistan üzere birçok ülkede diplomatik temaslarda bulunarak idaresinin resmen tanınmasını istedi.
Ancak Taliban’ın süreksiz hükümetini hiçbir devlet tanımadı. Kabil’deki büyükelçiliklerini kapatarak Afganistan’ı terk eden ülkelerin büyük kısmı geri dönmezken Taliban’ın, Afganistan’ın Birleşmiş Milletler (BM) Büyükelçisi olarak aday gösterdiği Süheyl Şahin’in New York’ta temsiliyeti de kabul görmedi.
Kadın ve kız çocuklarının durumu
Taliban idaresi altında son bir yılda, binlerce bayan gerek hükümet kurumları gerek özel daldaki işlerinden çıkarıldı ya da işten ayrılmaya zorlandı. Ülkede şu an yalnızca hastaneler, okullar, emniyet üniteleri ve havaalanları üzere zarurî muhtaçlık duyulan alanlarda çok az sayıda bayan çalışabiliyor.
Ayrıca, kızların ortaokul ve lise kademelerindeki devlet okullarına gitmesine de ülkenin çok büyük bir kısmında müsaade verilmiş değil. Halihazırda ilkokul ve üniversitelere devam edebilen Afgan kızların ortaokul ve liseye gitmeleri yasak.
Üniversitelerde sınıflar cinsiyete nazaran ayrılırken bayanların bir yakınları olmadan uzun seyahatlere çıkmaması uygulaması da getirildi.
Kadın İşleri Bakanlığı kabineden çıkartılıp ve yerine Düzgünlüğe Davet ve Berbatlıktan Sakındırma Bakanlığı kuruldu.
Söz konusu bakanlık, daha sonra bayanların özgürlüğüne yönelik kısıtlayıcı adımları hayata geçirdi.
Tüm bunlara ek olarak, Yeterliliğe Davet ve Berbatlıktan Sakındırma Bakanlığı mayıs ayında duyurduğu bir kararla, Afgan bayanlarına örtünme mecburiliği getirdi. Kararda, “izzeti ve onurunun” korunması için bayanların çarşaf ya da burka giymeleri kural koşuldu.
Kadınların, namahrem biriyle karşılaştığında yalnızca gözleri açık kalacak halde yüzlerini örtmesi istendi. Kurallara uymayanların evvel uyarılacağı sonra işten atılacağı, tekrar uyulmaması halinde babaları ya da eşlerinin mahpusa atılacağı belirtildi.
Ayrıca, televizyon kanallarına gönderilen bir talimatnameyle tüm bayan spikerler peçe takarak haberleri sunmaya başladı.
Öte yandan, medya alanında da büyük kısıtlamalar getirilerek söz ve basın özgürlüğü sonlandırıldı. Yüzlerce medya organı kapanmak zorunda kalırken yeniden binlerce medya çalışanı işsiz kaldı.
Söz konusu gelişmeler, pek çok milletlerarası kurum ve ülkeden önemli boyutlarda reaksiyon çekti.
Afgan rezervleri bloke edildi, ekonomik kriz ve açlık arttı
Taliban’ın, iktidarı şiddet kullanarak ele geçirmesi bir manada tüm Afganistan’ın cezalandırılmasıyla sonuçlandı.
Taliban öncesi Afgan idaresinin bütçesinin üçte ikiden fazlasını fonlayan Batılılar, tüm yardımlarını kesti. Birden fazla milletlerarası kurum ve kuruluş ülkeden ayrıldı.
Dünya Bankası, Milletlerarası Para Fonu (IMF) ve ABD Merkez Bankası da Afganistan’ın milletlerarası fonlara erişimini keserken ABD, Taliban’ın Kabil’e girişinden iki gün sonra, 17 Ağustos’ta, daha sonra bir kısmı özgür bırakılacak olan Afganistan Merkez Bankası’nın yaklaşık 10 milyar dolarlık rezervini de dondurdu.
Bunlar ülke iktisadını derin bir krize sürükledi. Bankacılık sistemi neredeyse çöktü. Binlerce iş yeri kapanmak zorunda kaldı. İşsizlik, fakirlik ve açlık alarm verici düzeylere ulaştı.
BM raporlarına nazaran, ülke nüfusunun yarısından fazlası yardımlara muhtaç durumda. Misal formda, yetersiz beslenme, kızamık, çocuk felci üzere birçok hastalıkta artış meydana gelirken sıhhat kuruluşları da imkansızlıklarla boğuşuyor.
Tüm bunlara paralel olarak, tekrar BM ve bağlı kuruluşlar, ülkede derinleşen insani krize dikkati çekerek Afganistan’a yardım için harekete geçilmesini istedi. Kelam konusu davetlerin akabinde Afganistan’a yönelik kısıtlamalar bir ölçü hafifletilse de bunun, ülkedeki insani krize deva olacak önemli bir tesiri olmadı.
Göç krizi devam ediyor
Taliban’ın idareye geldiği süreçte yaşanan çatışmalar ve idare değişikliği endişesiyle birinci etapta İran ve Türkiye’ye göç dalgası arttı. Bunların ortasında eski idarenin askerleri, gazeteciler, insan hakları ve sivil toplum aktivistleri üzere ülkenin seçkin bölümlerine mensup şahıslar de vardı.
Taliban, halka ve eski seçkinlere mal ve can güvenliklerini muhafaza kelamı vererek göçü yavaşlattı. Ülkeden kaçanlar için inançlı geriş dönüş ve hayat garantisi verdi. Lakin 2020’deki üzere olmasa da Afganistan’dan göç devam ediyor.
DEAŞ dirilmek için uğraşıyor
Taliban’ın idareye gelmesiyle Afganistan’da güvenlik büyük ölçüde sağlandı. Fakat, bilhassa DEAŞ’ın, başta Afgan Şiiler olmak üzere sivilleri ve Taliban mensuplarını gaye alan aksiyonları durmadı.
Son 1 yılda ülke genelinde 100’den fazla bombalı ve silahlı akın düzenlendi. Bu atakların birçoklarını DEAŞ üstlenirken akınlarda yüzlerce kişi hayatını kaybetti.
Özellikle Kandahar, Kabil, Kunduz, Mezar-ı Şerif ve çeşitli vilayetlerde Şii mescitlerinde cuma namazları sırasında DEAŞ’ın düzenlediği akınlarda çok sayıda kişi ömrünü yitirdi.
Pencşir’de düşük yoğunluklu direniş
Eski ordu mensuplarının da desteklediği ve büyük çoğunluğunu Taciklerin oluşturduğu Ahmed Mesud liderliğindeki Afganistan Ulusal Direniş Cephesi, nüfus olarak çoğunluğunu Taciklerin oluşturduğu Pençşir ve Pervan üzere kentlerde Taliban’a karşı direnmeye başladı.
Taraflar ortasında yürütülen müzakereler sonuçsuz kalınca çatışmalar vakit zaman şiddetlendi. Direniş Cephesi, hücumlarında Taliban’a ağır kayıplar verdirdiğini savunurken Taliban ise çatışmaları birçok sefer inkar ederek bu bölgelerde rastgele bir güvenlik açığının olmadığını savundu. Kelam konusu bölgelere basının girmesine hala müsaade verilmiyor.
Taliban uyuşturucuyla uğraş için milletlerarası dayanak bekliyor
Taliban, nisan ayında aldığı bir kararla ülke genelinde alkol, eroin, uyuşturucu hapları, esrar üzere sarhoş edici hususların kullanımını, bunların elde edildiği bitkilerin ekimini, ticareti ve her türlü uyuşturucu husus üreten fabrikaların yasaklandığını, bu kararı ihlal eden herkesin yargılanacağı ve cezalandırılacağını duyurdu.
Ancak, Taliban öncesi de yasak olup uygulanmayan kelam konusu yasaklar hala uygulanmıyor.
Taliban yöneticileri uyuşturucu elde edilen haşhaş ve kenevir üzere bitkilerin ekiminin büsbütün engellenmesi için çiftçilere alternatif gelir imkanları sunulması gerektiğini vurguluyor ve bunun için milletlerarası toplumun dayanağını istiyor.
Çiftçiler, yasal iş imkanlarının olmaması, kuraklık ve besin temininde yaşanan problemler nedeniyle birçok kişinin haşhaş ve kenevir ektiğini söz ediyor.
Sınır sıkıntıları tahlil bekliyor
Taliban güçleri gerek Pakistan gerek İran hududunda, göçmenlerin geçişleri ve hudut uyuşmazlıkları nedeniyle vakit zaman küçük çaplı çatışmalar yaşıyor.
Önceki Afganistan hükümeti tarafından da tanınmayan, Afganistan’ı Pakistan’dan ayıran Duran Sınırı, halihazırda Taliban idaresi tarafından da tanınmıyor. Pakistan, Taliban sonrası kelam konusu hatta tel örgüler çekme çalışmalarını hızlandırıp fiili sonun Taliban tarafından tanınmasını beklese de umduğunu bulamadı.
Ayrıca Çin, Tacikistan ve Özbekistan da Afganistan’ın kuzeyinde, hudutlarına yakın noktalarda kendilerine tehlike olarak gördüğü silahlı yapıların faaliyetlerinin olduğunu öne sürerek Taliban’ı birçok sefer uyardı ve vakit zaman Afganistan hududunda askeri tatbikatlar düzenledi.
Türkiye’nin “İyilik Trenleri” yüz binlerce muhtaç aileye ulaştı
Taliban sonrası dünya Afganistan’ı maddi ve manevi olarak terk ederken Türkiye, derinleşen insani krizin hafifletilmesine büyük katkı sundu.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın talimatları doğrultusunda Türkiye’den Afganistan’a gönderilen 5 “İyilik Treni” ile gelen 6 bin tondan fazla insani yardım, Afganistan’daki kalabalık aile yapısı dikkate alındığında yüz binlerce gereksinim sahibine ulaştırıldı.
Çeşitli çeşitte besin materyalleri, çadır, battaniye, tekerlekli sandalye, dikiş makinesi ve kırtasiye gereçleri üzere birçok kalemde hazırlanan muhtaçlık materyalleri, ülkenin 34 vilayetindeki yardıma muhtaç bireye umut oldu.