Daryush Shayegan ‘Yaralı Bilinç’ isimli kitabında Doğulularla ilgili şöyle bir tespitte bulunur: “Asya ve Afrika uygarlıklarının çocukları olan bizler üç yüz yıldır tarihte ‘tatil’deyiz.”(1)
Shayegan bu kelamı boşuna söylemez. Hakikaten kast ettiği “Doğu” toplumunun coğrafik ismi, medeniyeti inşa eden Roma İmparatorluğu tarafından konmuştur. Yer ve taraf tayini yapabilen durumunda olmak, merkeze kendini koyup dünyayı bulunduğu yere nazaran biçimlendirecek kudrete sahip olmak demektir. Mehmet Ali Kılıçbay, DoğuBatı mecmuasının ikinci sayısında, Yoksul Akrabanın Talihi başlığıyla yazdığı yazıda, Doğu-Batı sorununa dair bir tespitte bulunur. Kelam konusu yazıda uygar toplumlardan ikisinin coğrafik bir isimlendirmenin yanında bir de istikamet tayin eden bir tarafının olduğunu söyler. “Uygarlık, birçok şeyin yanı sıra, coğrafyadır da. Lakin bütün uygarlıklardan sadece iki tanesi coğrafik isimlerin yanı sıra bir de istikamet işareti taşımaktadır: Doğu ve Batı. Öteki uygarlıkların çabucak hepsi coğrafik isimler taşımakta, lakin hiçbiri istikamet belirleyen bir tamlama öğesine, ada ya da sıfata sahip olmamaktadırlar. Öte yandan bu taraf belirten isimler birebir vakitte coğrafik isimler haline de gelmişlerdir. Bu istisnai ve istisnai olduğu kadar da açıklama gerektiren durum, insanın aklına ‘acaba tıpkı uygarlığın iki kesiti mi kelam konusu’ cinsinden zındıkça bir soru getirmektedir.”(2)
Kılıçbay, zihnini yoklayan “zındıkça” soru konusunda haksız değildir. Zira dünya üzerindeki bir yerin coğrafik ismiyle değil de taraf tayin edecek biçimde kendisini isimlendirmesinin tek bir sebebi olabilir, o da kendisini uygarlığın merkezi olarak görmesidir. Kılıçbay bu yaklaşımıyla Shayegan’ın Doğuluların geri kalmışlığına bir karşılık verir üzeredir.
Nedenler çoğaltılabilir elbette. Shayegan’ın işaret ettiği “tatil” konusu tahminen de içinde bir ironiyi taşıyor ama kelamlarından kendi toplumunun niyet üretemediğini olduğunu anlıyoruz. Bugün Shayegan üzere pek çok filozof, fikir insanı, şair ve müellifin bu hususa baş yorduğunu biliyoruz.
Shayegan’ın “Doğu” olarak işaret ettiği yere tenkit yöneltenlerden biri de Adonis’tir. ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ isimli denemesinde Shayegan’ın Doğu dediği yeri Arap-İslam coğrafyası olarak revize eder ve tarihte “tatilde” olma sorununa içerden bakıp sorunu nedenleriyle birlikte tartışır.
“Dinî bir bakış açısıyla bakıldığında dinî metin, hakikatin yeri ve meskenidir. Bu bakış açısı sadece dinî hakikat, müminler ve dinî metinlerle sonlu olacaksa buna bir itirazım yok. Lakin dinî metin, dinî olmayan metinlere bakmak için bir ölçüt haline gelecekse, dinin hakikati öteki bütün hakikatlerin mihenk taşı olacaksa yahut kültürel, toplumsal ve siyasal bir kurumda mümin olmayanlara dayatılıp dinî olmayan hakikatler düşünmemeleri talep edilecekse, işte buna itirazım var. Arap- İslam kültürüne hâkim olan en büyük sorunu, budur. Arap- İslam kültüründe dinî metin, tıpkı anda hem kültürel hem toplumsal hem de politik bir metindir.” (3)
Adonis birebir kitabında Doğu, yani Arap-İslam coğrafyasının gelişememesini, din ve devlet ortasındaki münasebetin sağlıklı kurulamamasına bağlar. Toplumun geriye gitmesinin nedenlerini açıklarken de gelişmişlik açısından Doğunun Batıyla ortasındaki makasın açılma nedenlerine eğilir. Sonuç itibariyle Batılıların dini, sonlarının belirlendiği bir alanda tuttuğunu söyler. Dinin toplumsal yapının her zerresinde yer alması, hatta bir çamur vazifesi görmesi ona nazaran sakıncalı ve toplumun gelişmesinin önünde pürüzdür. Adonis buna rağmen bir taraftan hem tenkitlerini yöneltir, öteki taraftan kurtuluş mitini bu toplumların önüne sermeye çalışır. Doğunun aksayan tarafına nedenleriyle yaklaşmaya çalışırken, başka taraftan aksi fikirler geliştirir. Bunu yaparken din aykırısı bir sekülerlikle yaklaşmaz, dini kabul eden ama sonlarını çizen bir niyet geliştirir.
“İslam’da Yenilik” isimli denemesinde yazdığı şu kelamlar tekrar ona aittir: “Dindar olma ya da olmama hakkı, zımnen özgürlük hakkını içerir. O halde sıkıntı, dini şahsen ortadan kaldırmak değil mümin olsun olmasın insanların siyasi, kültürel ve kurumsal olarak eşit olduğu sivil bir toplum oluşturma gayretidir.”(4)
Adonis, Arap-İslam coğrafyasında dini elinde tutan ve toplum üzerinde bir baskı aracı olarak kullanan devlet erkinin itirazlara verdiği karşılığın yıkıcılığını anlatır; üstelik bunu yaparken bir şair olarak konuşur. Toplumsal yapı inşa edilirken dinin siyasetin materyali olduğuna, devletin de din üzerinden toplum üzerindeki tesirinin arttığına işaret eder. Hasebiyle şiirini bu yanlış fikrin karşısında konumlandırıp bir hesaplaşma aracına dönüştürür.
Kitap, Hitap, Hakikat, Adonis, Mütercim: Mehmet Hakkı Suçin, 160 syf., Everest Yayınları, 2022. “resimlerin kopuk organları var havanın vücudu üzerinde:
Lübnan’ın çocuklarıdır onlar
Yeryüzünün kitabını süsleyip ufku rötuşluyorlar.”(5)
Adonis, elbet “yeryüzünün kitabı” derken kutsal kitaplardan bahsetmiyordur. Bu açıdan bakınca dini içtihattı elinde tutan devletlerin neden şairleri, müellifleri ve düşünürleri öldürttüğünü anlıyoruz. Bu vefatlar sonucunda koca bir Doğu toplumuna ne mi oldu? Şöyle yanıtlıyor Adonis: “Dinin ruhsal ve düşünsel dünyası o derece yoksullaştı ki dini salt fıkha dönüştürenler her yaratıcılığı bidat ve özgürce tabir edilen her kanıyı de küfür gördüler. Böylelikle İslam’ın siyasi tarihi, Müslümanlar ortasında sürüp giden siyasi ve dini çatışmaların tarihine dönüştü.”(6)
Adonis’in bu kelamları Shayegan’ı takviyeler üzeredir.
Yakın vakitte çokça tartışılan, konuşulan medeniyetler buluşması vardı, her ne kadar “medeniyetler buluşması” üzerinden konuşuluyorsa da tartışmanın ana ekseni Samuel Huntington’ın ‘Medeniyetler Çatışması'(7) teorisiydi. Kitap, Doğu’yla Batı’nın, İslam’la Hıristiyanlığın, Kuzey’le Güney’in ve öbür coğrafyaların çatışma kültürünü tartışıyordu. Kitabın ana niyeti her ne kadar çatışma tezleriyse de temelinde bir medeniyet buluşmasının olup olmayacağıydı. Bu tartışmaların sonrasında bir kavram türetildi: “Hoşgörü”
Tartışmaların emeli dinlerin ne kadar “hoşgörülü” olduğunu anlatmak, sorunun dinlerde ve toplumlarda olmadığı niyetini yaygınlaştırmaktı. Hâlbuki Adonis düşünüldüğünün tersine müsamaha problemine bakın nasıl yaklaşıyor:
“Hoşgörünün belirli şartlarda ve toplumlarda dışlanmayı, marjinalleştirmeyi, ezilip katledilmeyi hafiflettiği gerçek olabilir ancak temelleri değiştirmez. Özgürleştirmez ancak köleliğin daha az baskılı hali manasına geldiğini düşündürür. Buradaki müsamaha, insanı değil ihsanı temel alır. Toplumun dinamizmini felç eden, ilerleyişini durduran, rastgele bir ayrımcılık olmadan insanlıkta ve haklarda birleşen insani bir toplum inşa etmeye gem vuran bir uyuşturucudan daha fazlası değildir. Bu durumda müsamahadan bahsetmek, çoğunlukla azınlık ortasındaki farkları, toplumsal ikiyüzlülük badanasıyla kamufle ederek muhafazaya çalışmak manasına gelir. Başka bir tabirle, insanın yıkıp aşması gereken şey daha da perçinleştirilmiş olur. Kısaca müsamaha, eşitliğin üzerini örten, yırtılması gereken bir perdedir.”(8)
Yani İslam’ın ya da başka dinlerin müsamaha dini olduğunu söylemek, muktedir ile ezilen ortasındaki bir tıp eşitsizliğe işaret eder. Yani biri kendini bağın öznesi kılıp ezilene karşı öldürmediği, zulmetmediği, ona istek ettiği sonlar çerçevesinde ömür hakkı tanıdığı için hoşgörülü kabul edilir. Meğer müsamahadan fazla eşitliğe gereksinim vardır. Adonis’in müsamahaya itirazı da burada hayat bulur. Hasebiyle müsamaha değil eşitliğe dayalı adaletin varlığı toplumsal değişime ve gelişmeye yardımcı olabilir. Bunun için de yapılması gereken, dinin özgürce hayat bulacağı, diğerinin hayatını sınırlandırmayacağı bir alana çekilmesinin sağlanmasıdır. Ona nazaran müsamaha dini diye bir şey yoktur, hudutları aşikâr olan dinler ve eşitlik temelinde düzenlenen toplumsal dinamikler vardır.
Adonis bir siyaset bilimci değildir ancak kelamları öyleymiş üzere gelebilir. Bunun nedeni Doğu toplumunun kutsal kitaptan evvel şiirle olan yakınlığının Kuran’ın nazil olmasıyla değişim geçirmesidir. Doğulu devlet erki, şairleri İslam’a şirk koşuyor diye öldürtmüştür; Adonis’e nazaran çöküş şairlerin öldürtülmesiyle başlar. Haksız da değildir zira yeni sistemin şiire ve şaire bakışı, toplumsal değişimin evrileceği yere dair ipucu verir. Şöyle müellif ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ta: “İslam, şiiri ortadan kaldırmaz ama şiir kavramını ve şiirin rolünü değiştirerek onu kendi sistemine tabi fiyat. Artık şiir ne ‘hak’tır ne de ‘hakikat’i söylemektedir. Şiir o denli ya da bu türlü dine hizmet etmekle sonlandırılır. Böylelikle şiir, bilişsel ve estetik bir prensip olmaktan çıkar.”(9)
Adonis’in şiire yüklediği bu ve buna benzeri manalar nedeniyle bir siyaset bilimci üzere konuşur. Bunu bilerek yapar, bir şair olarak kelamlarının hudutları, kutsal kitaptaki Arapçanın sonlarıyla daraltılmıştır zira. Arap lisanı şiirden gelen gücünü ve açıklığını, kutsal kitabın müphem tarafıyla yer değiştirmiş, gerçeği kavrayan, onu işaret eden bir lisan olmaktan çıkıp gerçeği gizleyen bir enstrümana dönüşmüştür artık. Bu durum onu bir şair yaptığı üzere, şiiri üzerinden hesaplaşan bir siyaset bilimciye dönüştürür. Hasebiyle itirazı bu açıdan anlaşılırdır. Zira vakti aşamayan, zorbalıklarla savaşmayan, yaşadığı toplumu derinden etkilemeyen şairin ve hoş kelamının eksik kalacağını ve yenileceğini bilir.
Netice itibariyle bir şairin penceresinden bir toplumun sosyokültürel hayatına bakmak, siyasi ve dini yapısıyla hesaplaşmak, değişimi şiirle devlet erki ortasındaki ilgiye bakarak tahlil etmek, üstelik bunu sadece şiir üzerinden yapmak anlamsız gelebilir. ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ bu açıdan bir şairin şiirle bağlantısı olarak okunabileceği üzere, bu “anlamsız” duruma cevap da veriyor birebir vakitte. Hatta daha da ileriye giderek bir coğrafyanın neden dünyanın gerisinde kaldığını anlamak açısından da kıymetli ipuçları veriyor okuruna.
Notlar:
1 Deryush Shayegan, Yaralı Şuur, Klâsik Toplumlarda Kültürel Şizofreni, çev. Haldun Bayrı, Metis Yayınları, s.20
2 Mehmet Ali Kılıçbay, DoğuBatı Mecmuası, Doğubatı Yayınları, Sayı. 2, Sayfa: 58
3 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 11
4 a.g.e. S. 45
5 Adonis, Belirli Bilinmeyen Şeyler Anısına, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S.14
6 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 81
7 Samuel Hontington, Okuyan Us Yayınları, Çev. Mehmet Turan, Cem Soydemir
8 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 21
9 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 32