Ersin Eroğlu
Rusya Ukrayna Savaşı’yla birlikte yine gündeme gelen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle ilgili Eski ABD Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice devrinde Avrupa ve Avrasya Kamu Diplomasisi Dışişleri Bakan Yardımcısı Yardımcısı olarak misyon yapan Colleen Graffy dikkat çeken bir yazı kaleme aldı.
Sözleşmenin revize edilmesi gerektiğini lisana getiren Graffy, yeni muahedenin Ağustos 2026’ya kadar yürürlüğe girmesi gerektiğini söyledi.
“TAKVİM VERİYOR VE SENARYO ÇİZİLİYOR”
Colleen Graffy’nin yazısını Odatv’ye kıymetlendiren Emekli Tümamiral Cem Gürdeniz, tarih ve senaryolara vermesi açısından kelam konusu makalenin değerli olduğunu vurguladı.
Cem Gürdeniz şunları söyledi:
“ABD’li emekli diplomat ve akademisyenin yazmış olduğu makalede geleceğe bir vizyon çiziliyor. Karadeniz’in Avrupa-Atlantik denetiminden çıkarılamayacağı tabir edilerek Montrö’nün değişmesi gerektiği savunuluyor. Bugüne kadar Montrö hakkında yazılan başka makalelerde bir tarih verilerek senaryolar çizilmemişti. Bu makaleyi başkalarından ayıran en büyük özelliği bu diye yorumlayabiliriz. Yazıyı yazan kişinin ABD’de geçmişte diplomat olması da dikkat cazip diğer bir başlık…”
TÜRKİYE’DE MONTRÖ’YÜ SAVUNMAK
Öte yandan Türkiye’de Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni savunan Amirallerin ‘darbeci’ ilan edilmesine değinen Cem Gürdeniz kelamlarını şöyle noktaladı:
“Türkiye’de de jeopolitik perspektiften mahrum kimi siyasetçi ve akademisyenlerin de vaktinde Montrö tersi yazıları olduğunu biliyoruz. Öteki taraftan Montrö’yü savunan 104 Amiral yargılanıyor. Bu bireyler için 12 yıla kadar mahpus cezası isteniyor. Türkiye’nin temel sorunu da budur. Türkiye’de devletin jeopolitik çıkarlarını savunursanız sonu neredeyse bir darbeci yaftasıyla ağır cezada yargılanma noktasına gidiyor. Ben Montrö ile ilgili gelişmeleri takip etmeye ve uyarımı yapmaya devam edeceğim.”
MAKALEDE NE YAZIYOR
Colleen Graffy, “Karadeniz’i kim denetim edecek?” başlıklı yazısında Karadeniz’in “Rus gölü” haline geldiğini tez ederek, şunları yazdı:
“Rusya’nın hareketleri Montrö Konvansiyonu’nun gayesini baltaladı ve kimileri muahedeyi sona erdirmenin yahut güncellemenin vaktinin geldi. Karadeniz ülkelerine yönelik ‘özel haklar’ artık aktif bir biçimde sırf Rusya ve Türkiye’yi kapsıyor. Bu ayrıcalıklar, birçok eleştirmenin görüşüne nazaran, memleketler arası deniz hukukunun çağdaş unsurlarına terstir. 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Kontratı (UNCLOS), milletlerarası boğazlardan transit geçiş hakkı sağlar (Madde 38). Muahedeyi sona erdirmek, bölgeyi birçok ülkenin izlediği deniz normları maddesine geri döndürebilir.
2008’de Rusya’nın Gürcistan’ı işgalinden sonra Türkiye, ABD hastane gemileri USNS Mercy ve USNS Comfort’un geçişini, ABD donanması gemileri oldukları ve Montrö hudutlarını ihlal edecekleri gerekçesiyle reddetti.
Değişikliklerin 9 Kasım 2026’ya kadar üzerinde muahedeye varılacak yeni bir mutabakat için Ağustos 2026’ya kadar sunulması gerekir.
Graffy’nin, yazının son kısmında Montrö’ye ait yer verdiği 4 senaryo ise şöyle:
“İlk muhtemel senaryoda, NATO ülkeleri ve Avrupa Birliği içinde çatlaklar ortaya çıkıyor ve bölünmüşlük Rusya’ya yönelik yaptırımları ve Ukrayna’ya silah tedarikini zayıflatıyor. Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik saldırganlığı devam ediyor ve Rusya, Karadeniz denizaltılarını Akdeniz’de konuşlandırmak üzere, müsaade verilmeyen ve resmi olarak tersanelere tamirat için tersanelere yahut tersanelerden geldiklerini tez ederek, Montrö Sözleşmesi’ni kendi lehine genişletmeye devam ediyor Bu senaryoya nazaran, 1936 Montrö Mukavelesi değişmeden kalır. Karadeniz bir “Rus gölü” olarak devam ediyor.
İkinci senaryoda, Rusya Ukrayna’ya karşı saldırganlığında hezimete uğradı, lakin Montrö Sözleşmesi’ni tekrar tasarlayacak siyasi irade yahut liderlik yok. Bu senaryonun orta seviyede bir mümkünlüğü vardır.
Üçüncü senaryoda, Rusya Ukrayna’ya karşı saldırganlığında mağlubiyete uğradı ve ABD, AB, NATO ve Karadeniz devletleri, bölgede uzun vadeli istikrar ve güvenliği yine sağlamak ve sağlamak için Montrö Sözleşmesi’ni yine tasarlama yetkisine sahip olduklarını hissediyorlar. Montrö Sözleşmesi’ni güncellemek ve modernize etmek için, Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki egemenliğini ve denetimini el değmeden bırakan değişiklikler ileri sürülmektedir. Bu senaryo, Shaheen-Romney tasarısının geçmesi durumunda artacak olan orta seviyede bir olasılığa sahiptir.
Dördüncü senaryoda, Türk Boğazları artık Montrö Mukavelesi kapsamında farklı bir yasal rejim olarak ele alınmamakta, lakin Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’nde belirtilen milletlerarası boğazlara ait kurallar kapsamına girmektedir. Türkiye’nin egemenliğine yönelik rastgele bir tecavüze karşı direnişi göz önüne alındığında, bu senaryo pek muhtemel değildir.”