ABD’nin eski Azerbaycan Büyükelçisi Matthew Bryza, CNN TÜRK’te Hilken Doğaç Boran’ın sorularını yanıtladı. Bryza, Yunanistan’ın Türk jetlerine radar kilidi atmasının “sorun” olduğunu söz etti. ABD Meclis Lideri’nin Ermenistan ziyaretinin ise, ABD’nin istikrarlı duruşunu bozduğunu söyledi.
Bildiğiniz üzere Ankara-Atina sınırı gergin. Yakın vakitte karşılıklı atışmalardan sonra Türkiye, Yunan S-300’lerinin Türk jetlerine kitlendiğini öne sürdü. Yunanistan iddiayı reddetti. Türkiye mevzuyu NATO’ya taşıdı. Bu husus hakkında ne düşünüyorsunuz?
Öncelikle beni konuk ettiğiniz teşekkürler. CNN Türk ile konuşmak benim için her vakit bir onurdur. Bir NATO üyesinin öteki bir NATO üyesinin jetlerini hava savunma radarları ile işaretlemesi her vakit meseledir. Bilhassa de bu radarlar Rus yapımıysa… Meskene Türkiye bu türlü bir iddiayı ortaya attı, Yunanistan da reddetti. Türkiye bence sağduyulu davrandı ve argümanlarını, elindeki bilgileri NATO’ya taşıdı ve bu sıkıntıyı NATO’nun içinde çözmesi için bir fırsat tanıdı. Bu, çok sorumlu bir yaklaşım. Bu görüşmelerin özelde yapılması halka açık yapılmasından çok daha hakikat. Şunu da ekleyeyim. Bence Cumhurbaşkanı Erdoğan, Yunanistan Başbakanı Kriakos Miçotakis’in Washington’a gidip Kongre’de yaptığı konuşma yüzünden büyük hayal kırıklığına uğradı. Erdoğan bu konuşmada, Yunanistan’ın Türkiye’nin 40 yeni ABD F-16 jeti ve 79 modernizasyon kiti almasının aleyhinde lobi yapmayacağı tarafındaki “ortak anlayışın” ihlal edildiğini düşündü. Bence Cumhurbaşkanı Erdoğan F-16 mutabakatını, Rus imali S-400’lerin alınmasından sonra ABD’nin Türkiye’yi F-35 programından çıkarması ile yükselen tansiyonu düşürmek için bir yol olarak görüyordu. Yani burada bir tesir, reaksiyon durumu kelam konusu. Bence Türkiye tansiyonu düşürmeye çalışıyordu fakat Başbakan Miçotakis olayı tırmandırdı. Bunun üzerine Erdoğan olağan ki memnuniyetsizliğini ve öfkesini halka açık bir halde lisana getirdi. Bu da Yunanistan’ın Türk jetlerine kilitlenme savlarına kadar geldi. Umarım NATO bu tansiyonu düşürebilir.
Bildiğiniz üzere Kiev yakın vakitte bir karşı taarruz başlattı. Rusya’nın işgal teşebbüsünü sekteye uğrattı. Uzmanlara nazaran bu taarruzla birlikte diplomatik tahlil ihtimali daha da arttı. Siz ne düşünüyorsunuz?
Katılıyorum. Bence lider Putin Rusya’nın kazandığını, Ukrayna’yı bombardımanla yok ederek daha fazla toprak kazanabileceğini düşündüğü vakit müzakereye yanaşmıyordu. Artık işler değişti. Bence Putin, Ukrayna’nın Rus işgal gücünü alt edip büyük bir kısmını yok etmesine çok şaşırdı. Rusya’nın bu savaşı kazanma talihi olduğunu düşünmüyorum. Bir çıkmazın ötesine gidilebilecek mi? Bunu göreceğiz. Şayet durum çıkmaza dönerse o vakit müzakere ihtimali daha da artar. Geçtiğimiz Mart Türkiye’de ortaya çıkan tahlil üzerinden devam edileceğini düşünüyorum. Rusya, 24 Şubat’tan bu yana işgal ettiği topraklardan çekilir. Ukrayna jeostratejik olarak tarafsız kalma, NATO’ya girmeme kelamı verir. Daha sonra taraflar Kırım ve Donbas’ın türel durumu hakkındaki müzakereleri 15 yıl erteleme kararı alır. Lakin Ukrayna askeri avantajını bastırmayı sürdürür, Rus ordusunu yok ederse,,, Donbas ve Kırım dahil tüm topraklarını geri alana kadar savaşmaya devam etmek isteyecektir.
Kış giderek yaklaşıyor, şu anda Rusya’ya yönelik yaptırımlar var. Lakin kış geldikçe Avrupa’da bilhassa güç konusunda önümüzdeki aylarda meseleler patlak verebilir. Rusya güç tedariğini keserse Avrupa’nın başı belaya girer. Deneyimli bir diplomat olarak sizce Batı Rusya’ya karşı birlik olabilecek mi yoksa artan güç fiyatları karşısında dağılacak mı?
En kıymetli soruyu sordun. Batı yaptırımları ve bilhassa ABD’den gelen askeri dayanağı sürdürdükçe Ukrayna kaybetmeyecek, Rusya kazanamayacak. Ya çıkmaza girilecek ve müzakere edilecek ya da direkt Ukrayna kazanacak. Şimdiden hangisi olacağını söylemek güç. Avrupalılar şu ana kadar çok mert davrandı. Almanya bile. Doğal gaz depolarını planlanandan evvel %80-85 düzeyine kadar doldurdular. AB Komitesi lideri von Der Leyen’e nazaran bu kışı Rus gazı olmadan geçirmeye hazırlar. Lakin Rus gazı olmazsa kış güç geçecek. Almanya’da fabrikalar kapanacak. Bence haneler ısıtmadan mahrum kalmayacak. Lakin fabrikalar kapanacak, hasebiyle iktisat yavaşlayacak, beşerler işinden olabilir. Yani gerçek sınama bu olacak. Lakin birebir vakitte Rusya da doğal gaz gelirine muhtaç. Onlar da lakin bir yere kadar dayanabilir. Bunların hepsi şuna işaret ediyor. Lider Putin klâsik büyük Rus başkan atılımını yapıyor. Kendi halkının Avrupalıların kabul edeceğinden daha fazla zorluğa dayanabileceğini varsayıyor. Rus önderlerin klasik yaklaşımı bu. Bence bu çok müthiş. Fakat olay bundan ibaret. Avrupalılar şimdiye kadar dayandı, ancak hava soğudukça ne olacağını göreceğiz.
Bildiğiniz üzere Azerbaycan ve Ermenistan ortasında 2020 savaşından bu yana en büyük çatışmalar yaşandı. İki taraf da büyük zayiat verdi ve birbirlerini suçladı. Sizce durum daha da tırmanacak mı? Şayet tırmanırsa denetim altında tutmak için ne yapılmalı?
BRYZA: Bence daha tırmanmayacak. Kimse bu sefer birinci kimin ateş ettiğini bilmiyor. Zira bu, çatışmanın başlangıcı olarak hangi tarihi aldığınıza nazaran değişir. Evet karşılıklı büyük bir bombardıman oldu, 200’ün üstünde Ermenistan, 100’e yakın Azerbaycan askeri ölmüş olabilir. Bu fecî. Fakat şimdi resmen belirlenmemiş huduttaki bu çatışma aylardır devam ediyor. Hatta bir yılı aşkın müddettir devam ediyor. Ve iki taraf önderlerinin kelam verdiği şeyi yapana kadar da devam edecek. Milletlerarası hudutların belirlenmesi ve bir barış antlaşması için masaya oturmaları gerek. Azerbaycan barış ve tekrar inşa sürecine geçmek istiyor. Bu yüzden geri alınan topraklarındaki altyapıya milyarlarca dolar yatırım yapıyor. Buradaki muazzam yatırımı ve inşaat projelerini şahsen gördüm. Azerbaycan 10 Kasım 2020’de 11 Ocak 2021’de Ermenistan ve Rusya ile ortak altyapı kalkınma mutabakatları imzaladı. Zira Azerbaycan bu kalkınmanın çıkarına olduğunu biliyor. Bildiğimiz iki şey daha var. Başbakan Paşinyan ilerleme konusunda samimi. Daha da kıymetlisi siyasi rakipleri, ki bunların ortasında ABD ve Fransa’daki Ermeni diasporası mensupları da var, Ermenistan’ın kabul etmeye zorlandığı kurallar altında bir barış istemiyor. Onlar Paşinyan, Aliyev ve Putin’in Kasım 2020’de mutabakata verdiği barış açıklamasından çekilmek istiyor. Çatışmanın sürmesini istiyorlar. Bence bu son çatışmayı da onlar körüklüyor. Paşinyan istemiyor, Aliyev istemiyor, muhalefet istiyor olabilir lakin Ermenistan’ın bu türlü bir savaşı sürdürecek askeri kapasitesi yok. Rusya da katiyen istemiyor. Rusya ve Kolektif Güvenlik Mutabakatı Örgütü’nün Paşinyan’ın askeri müdahale talebini reddetmesi de bunu kanıtlıyor. Örgüt, bir ekip gözlemcilerin ya da bir misyonun gönderilmesine karar verdi lakin asker göndermediler. Ermenistan da haklı olarak bunun Kolektif Güvenlik Mutabakatı Örgütü’nün “Kolektif Güvenlik” kararını ihlal ettiğini söylüyor. Yani Paşinyan’a karşı olan kimi bölümler dışında kimse savaşmak istemiyor. Kendisi de zati onları bir buçuk yıl evvel meclis seçimlerinde yendi.
Peki sizce ABD’nin buradaki rolü nedir? Meclis Lideri Nancy Pelosi çatışmalardan çabucak sonra Ermenistan’a gitti. Azerbaycan’dan sert reaksiyon geldi. Sizce tansiyon yüksekken bu seyahatin nasıl bir tesiri oldu?
Kesinlikle yardımcı olmuyor. Biden yönetimi’nin de buna katıldığını görüyoruz. Dışişleri Bakanı Blinken New York’ta Azerbaycan Dışişleri Bakanı Bayramov ve Ermenistan Dışişleri Bakanı Mirzoyan ile bir ortaya geldi. Görünen o ki ABD’nin Yürütme organı dengeyi tekrar tahsis etme muhtaçlığı hissetti. Bu istikrar, Temsilciler Meclisi Başkanı’nın tek bir tarafı destekleme kararıyla bozulmuştu. ABD tarafsız bir arabulucu olmaya çalışıyor. Şunu da unutmamalıyız. Lider Pelosi’nin Ermenistan ziyareti sırf kendisinin duruşunu temsil ediyor. Kendisi ABD hükümetinin bağımsız bir kolunun yarısını yönetiyor. Temsilciler Meclisi, yani Kongre’nin yarısı. Dış siyaset ABD Kongresi tarafından belirlenmez. Yürütme tarafından belirlenir. Onun başında da ABD lideri vardır. Dış siyasetin başında da Dışişleri Bakanı vardır. Kongre bu süreci etkilemeye çalışır. Lider Pelosi de bunu yapıyor. Lakin aslında iç siyasete oynuyor. Amerika’daki Ermeni toplumunun kuvvetli olduğu Kaliforniya’daki seçmenleri maksat alıyor. Zira Kasım’daki orta seçimleri düşünüyor. Bakan Blinken’ın ABD’nin tarafsız olduğu ve kalıcı bir barış için iki tarafa da elinden gelen yardımı yapmaya hazır olduğu fikrini yine kurmaya çalışması epeyce yararlı.