Özgür Kalyoncu
TRABZON – “Barış Gönüllüleri” örgütü, ABD’de 1961 yılında kuruldu. Örgütün kuruluş gayesi, “diğer milletleri yakından tanımak ve gelişmekte olan ülkelere kalkınmaları konusunda marifetli iş gücü ile yardımcı olmak” formunda ilan edildi.
Barış Gönülleri, kapitalist kamplar Sovyetler Birliği ortasında Soğuk Savaş’ın sürdüğü, Küba, Vietnam ve Afrika ülkelerinde ABD hegemonyasına karşı dünyada ses getiren direnişlerin yaşandığı 1962-1970 ortasında ülkemize de gönderildi. Bu ‘sivil’ gücün ne hedefle ülkemizde olduğu hem o günlerde hem sonrasında basında sık sık sorgulandı, kitaplara bahis oldu.
İLHAN SELÇUK: ZATİ AMERİKA OLMASA BİZ NE YAPARDIK!
Barış Gönüllüleri, 27 Ağustos 1962 tarihinde imzalanan ikili antlaşma üzerine Eylül 1962’den itibaren Türkiye’ye gelmeye başladı. Bu faaliyete karşı ülkedeki muhalefetten itirazlar yükseldi. Barış Gönüllülerinin, “Amerikan emperyalizminin bir kesimi olduğu”, “casusluk yaptıkları” ve “gizli Hıristiyanlık propagandası yaptıkları” en sık öne sürülen argümanlardı.
Dönemin tesirli muharrirlerinden İlhan Selçuk, 19 Aralık 1966’da Cumhuriyet’te Barış Gönüllüleri hakkındaki yazısında ironiye başvurarak şunları söylüyordu: “Allah Hak Olsun ismindeki kitap Amerika’da Türkçe basılmış ve Erzincan’ın Hızıri köyüne yollanmıştır. Biz köylümüz okusun kendini geliştirsin diye çaba göstermeyince sağ olsun Amerikalı dostlarımız bizim yerimize bu işe koyulmuşlar. Erzincan’ın 10 hanelik Hızıri köyüne de el atmıştır bu biricik dostlarımız. Amerika bizim yapamadığımızı Barış Gönüllüleri ile yapacak ve köylerimizi çağdaş medeniyet düzeyine ulaştıracak. Zati Amerika olmasa biz ne yapardık? Acımızdan ölürdük. Ruslar yanı başımızda olduğundan çabucak gelir bizi işgal ederdi.”
“Ali” Malcolm R. Pfunder, Barış Gönüllüsü olduğu yıllarda…
‘BİZİM ÜZERE GİYİNİR HİÇBİR YEMEK SEÇMEZLERDİ’
Trabzon’un Barış Gönüllüleri ile tanışması ise 1965 yılında oldu. Gelenler Trabzon merkez ve Tonya’nın Çayıriçi, Maçka’nın Yazlık, Anayurt ve Sevinç köylerine yerleşti. Trabzon merkezde on dört, köylerinde ise altı Barış Gönüllüsü vardı.
Çayıriçi köyüne gelenler Allen Neill ve Malcolm R. Pfunder’di. Burada iki yıl kaldılar. Köylüler, R. Pfunder’e “Ali”, Neill’e de “Ayşe” ismini taktı. Çayıriçi köyünde Barış Gönüllüleri’nin kaldığı meskenin sahibi Ahmet Kuruoğlu o günleri şöyle anlatıyor: “Barış Gönüllüleri, bizim köye tarım için yollandı. Ali, bize bir tarlaya her yıl tıpkı mahsulü ekmememizi söylerdi. ‘Bir yıl mısır ektiyseniz bir sonraki yıl arpa, bir sonraki yıl buğday ekin’ kaygısı. Köyde benim konuttan öteki müsait bir yer olmadığından ikisi de iki göz odalı konutumda kaldı. Bu durum köylü tarafından birinci vakitler pek beğenilen karşılanmadı. Türkiye’nin her tarafına ikişer üçer kişi yayılmışlardı ve ziraî yardım için gönderildiklerini söylerlerdi. Köydeki yaşlı şahısların fotoğrafını çekerlerdi. ‘Neden fotoğraf çekiyorsunuz’ diye sorduğumuzda, ‘Bunları sinema yapacağız’ derlerdi. Bizimle tarlalara gelir, belleme yaparlardı. Köyde uygulamaya çalıştıkları projelerin yalnızca birinde başarılı oldular. O da köy çocuklarına diş fırçalamayı öğretmekti. Ali’nin kalın bir defteri vardı. Daima not alırdı. Günlük tuttuğunu söylerdi. Bulduğu kimi taşları alıp saklardı. Bir akşam bizi çay içmeye çağırmışlardı. Duvara çizilmiş bir Türkiye haritası gördüm. Ali kaldığı odaya Türkiye’nin haritasını ezbere çizmişti. Üzerinde aşikâr noktalar vardı. Ona, bunun ne olduğunu sordum. O da haritada işaretli yerlerin Türkiye’deki Barış Gönüllüleri’nin bulunduğu noktalar olduğunu söylemişti. Bizim üzere giyinir, hiçbir yemek seçmezlerdi. Ellerinde Türkçe sözlükleri vardı. Bir şey söylediğimizde anlamadıklarında açıp bakarlardı. Gözlerinden bir şey kaçmazdı.”
“Ayşe” Allen Neill… ‘PEŞLERİNDEN AĞLADIK’
Ahmet Kuruoğlu’nun eşi Fikriye Kuruoğlu ise o günlere dair şunları anlatıyor: “Burada iki sene kaldılar. Ali hâlâ orta sıra gelir köyümüze. Bizim boş olan iki odalı konutumuzda kaldılar. Çok çabuk ahenk sağladılar. Birinci başlarda Türkçe konuşamıyorlardı. El işaretleriyle anlaşıyorduk. Dağ bayır gezerlerdi. Buldukları otları ve meyveleri toplar, kaynatır, poşete koyup odasının duvarına asardı. Sonra onlardan reçel, marmelat üzere şeyler yapardı. Odanın duvarları çivilerle doluydu. Ayşe’nin oda kapısının gerisinde 10 tane sürgülü kilit vardı. Korkardı. Ormanlara, dağlara sarfiyat, gezer fotoğraf çekerdiler. ‘Niye fotoğraf niçin çekiyorsunuz’ diye sorardık. ‘Güzel olduğu için’ derlerdi. Ayşe sırtına sepeti alır, bizimle birlikte yük taşır, Ali ise kışın çatıların üzerindeki karları atardı. Tarla belleme vakitleri gelip bizimle birlikte çalışırlardı. Ormana odun yapmaya gelir, yardım ederlerdi. Bizi anne, babaları bildiler. Köyden giderlerken bütün köy toplanıp yolcu ettik onları. Peşlerinden ağladık.”
’12 SENE İÇİNDE BİR KAÇ KEZ KÖYE TEKRAR GELDİM’
“Barış Gönüllüsü” Malcolm R. Pfunder ise Trabzon yıllarını çok uzun müddet sonra, 2008 yılında yayınlanan ‘Village in the Meadows’ isimli kitapta anlattı. Pfunder, köydeki etkinliklerini, “Okulda bir diş sıhhati programı yaptırdık. Konutumuza kapalı bir tuvalet yaptık, örnek olsun diye. Köyün kalkınması için kooperatif hakkında çok konuştuk ama olmadı. Köylüler ile hayvancılık teknikleri üzerinde çalıştık. Arıcılık üzerinde fenni kovanları kullanmayı tavsiye ettik” diye aktarıyor.
Barış Gönüllüleri’ne yöneltilen suçlamalarla ilgili sorulara ise cevap vermiyor. Online bir görüşme gerçekleştirdiğimiz ve Türkçe konuşan Pfunder kitabı hakkında şunları söyledi: “Barış Gönüllüsü olarak, iki sene (1965-1967) Çayıriçi köyünde oturdum. Ondan sonra Amerika’ya dönüp hukuk fakültesinden mezun oldum ve 1973 yılında evlendim. İki sene sonra, eşim ve ben Türkiye’ye gelip, Çayıriçi köyünü ziyaret ettik, birkaç gün orada kaldık. O seyahatten sonra, 24 sene boyunca Türkiye’ye gelemedim. O devirde iki oğlum oldu. 1999 yılında, eşim, 14 ve 10 yaşındaki oğullarım ile köye tekrar geldik. Evvelce bizi tanıyan köylü arkadaşlarımızla görüşmek çok hoşuma gitti. Oğullarımız, Türk yemeklerini çok sevdi. Yaylaya da çıktık. Yazmış olduğum kitapta, o devir yaşadıklarımızı anlattım. Barış Gönüllüsü olarak, iki sene köyde ne yaptığımızı anlattım ve daha yakın yıllarda köye yaptığım ziyaretler hakkında yazdım. 12 sene içinde birkaç kez köye yeniden geldim. Gelecek yıllarda daha sık gelmeye çalışacağım.”
Bugün 77 yaşında olduğunu söyleyen R. Pfunder, birkaç yıl evvel emekli olduğunu, eşinin de emekli olmasıyla Trabzon’a daha sık gelmeyi planlıyor.
1965 yılındaki köy kahvesi ‘ÇAYIRİÇİ KÖYÜ PİLOT BÖLGE SEÇİLMİŞTİ’
Barış Gönüllüsü olarak bir dizi hedefleri olduğunu belirten R. Pfunder, bunları ise şu formda sıraladı: “Köylüler ile bir arada onların isteklerini ve gereksinimlerini ortaya çıkartmak, o maksatları başarmak için köylülerle iş birliği yapmak, devlet programlarından ve devlet uzmanlarından faydalanmak için köylülerle birlikte çalışmak.”
Neden Çayıriçi köyünün seçildiği sorusuna yanıtı ise şöyle oluyor: “Çayıriçi ‘pilot bölge’ olarak seçildi. Mesela, tavukçuluk ve hayvancılık projelerine bizden evvel başlandı. Devlet Barış Gönüllüleri’ni pilot bölgelere göndermişti. 1965 yılında, eylül ayının sonunda, Çayıriçi köyüne ben ve arkadaşım Allen taşındık. Bizim Barış Gönüllüleri teşkilatı, Trabzon Halk Eğitim Müdürü ile görüşmüşler ve Barış Gönüllüleri’nin bir pilot bölgeye gönderilmesine karar vermişler.”
Trabzon’da vazife yapan öteki Barış Gönüllüleri’nin Çayıriçi köyünü ziyareti. Köye gelişlerini ise şöyle aktarıyor: “1965 yılında, ODTÜ’de tek başına ve çiftler halinde görevlendirildik. Köylerin muhtaçlıklarını karşılamak için kırsal kalkınma programının bir kesimi olduk. Kümenin beş üyesi Trabzon’a atandı. Üç arkadaşın ikisi Maçka’nın Yazlık köyüne, bir tanesi ise Sevinç köyüne gitti. Allen ve ben ise Tonya’nın köyü Çayıriçi’ne atandık. 600 nüfuslu bir köydü. Taşınmamızdan birkaç gün evvel, köye birinci kere gittik. Kaymakam ve Halk Eğitim müdürü ile köy kahvesine gidip, orada köylüler ve muhtar Hasan Banker ile yemek yedik. Yemekten sonra, muhtar hepimizi üste Ali Bekir’in konuk meskeninin yanına getirdi. O konutta oturacağımızı belirtti. Kaymakam konutun durumunu beğenmedi, kızdı. Muhtarsa, köyde oturulacak öbür pak yer olmadığını anlattı. O gün Halk Eğitim müdürünün arabası ile bütün eşyalarımızı Tonya’ya kadar taşıdık. Orada kaymakam ile görüştük. Öğlenden sonra, eşyalarımız köy kamyonunun gerisine kondu ve biz köylülerle üste taşıdık. Sürücü Ahmet Uluköylü, Allen, ben ve üç yahut dört tane köylü otomobilin içinde sıkıştık. Yaklaşık 30 köylü geride kaldı. Otomobil o kadar kalabalıktı ki, Tonya’dan köye gitmek bir saatten fazla sürdü.”
Ev sahibinin aylık 25 lira kira istediğini söyleyen R. Pfunder, “Ev sahibinin eşi bize her gün bir litre yoğurt, sıcak süt yahut bir mısır ekmeği getirdi” diye ekliyor.
‘ÖRNEK OLSUN DİYE KONUTUMUZA KAPALI BİR TUVALET YAPTIK’
Köylüler ile seçim sonrası ilgilerinin daha samimi hale geldiğini de şu biçimde anlatıyor: “Milli seçim vardı, Adalet Partisi kazandı. Köylüler, seçim sabahı erkenden gelip bizi okula götürdü. Bütün köylü, oy vermeğe geldiği için orada hepsi ile görüşüp tanıştık. O günden sonra her gün köylüler konutumuza geldi. Ben de her gün köy kahvelerine gidip onlarla görüştüm. Türkçem daha da güzelleşti. Harman vaktinde biz köylülerin konutlarına mısır imecelerine gittik. Bir, iki köy düğününe de gittik. Köy ilkokuluna uğradık. Yavaş yavaş bütün köylülerle tanıştık.”
Çayıriçi köy okulunda 23 Nisan kutlamaları. Pfunder köylülerin “Ayşe” dediği Allen Neill ile ilgili ise şu bilgileri verdi: “Allen, Türkiye’ye gelmeden evvel müzik fakültesinden mezun olmuş. Türkiye’den Amerika’ya dönmesinin akabinde bugüne kadar Portland kentinde ilkokul öğretmeni olarak çalıştı. Orada bir öğretmen ile evlendi ve iki kızı var. Kızları artık 30 ve 35 yaşında. Herhalde bir, iki sene sonra emekli olacakmış.”
Köyde kaldıkları müddet boyunca çeşitli çalışmalar yaptıklarını da lisana getiren R. Pfunder bunları şöyle açıklıyor: “Okulda bir diş sıhhati programı yaptırdık. Konutumuza kapalı bir tuvalet yaptık, örnek olsun diye. Köyün kalkınması için kooperatif hakkında çok konuştuk lakin olmadı. Köylüler ile hayvancılık teknikleri üzerinde çalıştık. Arıcılıkta fenni kovanları kullanmalarını tavsiye ettik…”
‘ÇAYIRİÇİ ÇOK DEĞİŞMİŞ’
En son 2009 yılında Çayıriçi köyüne gelen R. Pfunder, 1965 ile bugün ortasındaki farkları şu halde sıralıyor: “Eskiden yalnızca yerli cins inekler vardı. Artık hepsi Jersi cinsine çevrildi. İnekler daha büyük, daha sağlıklı ve daha çok süt veriyor. Köye elektrik geldi. Ondan sonra her şey daha kolay oldu. Artık inek sütü çabuk ekşimiyor ve böylelikle aşağıya taşınıp satılabiliyor. Köy iktisadı evvelden zayıftı. Artık sütle köy iktisadı gelişmiş. Her yere giden yollar yapıldı. Çimento, beton, tuğla ve diğer ağır yükler köyün her yerine taşındığı için köylüler daha sağlam, daha rahat, kışın daha sıcak meskenler yapabildi. Köyün gençleri eğitime gidebildi. Kırk sene evvel köyde bir ilkokul vardı. Artık sekiz yıllık köy okulu var, lise daha yakın ve gençler üniversiteye gidebiliyor. İrtibat çok ilerledi. Kırk sene evvel köyde tek bir telefon vardı, o da Bayram’ın kahvesindeydi. Artık köyde her konutun telefonu var ve pek çok köylü cep telefonu kullanıyor. Her meskende televizyon var.”
R. Pfunder’ın Barış Gönüllüleri’ne yönelik ‘casusluk’ üzere suçlamalarla ilgili cevabı ise şu halde oluyor: “Politik bahislere girmek istemiyorum. Ben Çayıriçi köyünü çok sevdim. Çok güzel dostlarım var. Değerli olanın, geriye kalan dostluklar olduğunu düşünüyorum…”
Köylülerin ve R. Pfunder’ın anlattıkları Barış Gönüllüleri’nin faaliyetleri hakkında bir zımnî gaye ya da plan aramaya gerek bırakmıyor. Bunların varlığının yokluğunun ötesinde ABD’nin 2. Dünya Savaşı sonrası global hakimiyet hedefiyle ve komünizme karşı çabada dünya çapında yürüttüğü bir “halkla ilişkiler” çalışması Çayıriçi tarihinde bu biçimde yerini alıyor…