Sadece üzerinde yaşadığımız coğrafyanın afetler tarihine bakmak bile bize bir fikir verecektir. Mesela tarihçi Yaron Ayalon’un kaleme aldığı Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler kitabı doğuşundan çöküşüne kadarki vakit diliminde Osmanlıların doğal afetlere verdiği yansıları ele alıp inceliyor ve bilhassa 17. ve 18. yüzyıllara ağırlaşıyor.
Doğal afetlerin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki tesirini şu cümle ile özetliyor Ayalon: “Doğal afetler hem imparatorluğun doğuşunda ve çöküşünde hem de Osmanlı idaresinde yaşayan bireylerin ve cemaatlerin günlük hayatlarını biçimlendirmede kıymetli rol oynamıştır.”
Peki ancak nasıl?
SALGININ VE ZELZELENİN ETKİSİ
14. yüzyılda “kara ölüm” biçiminde isimlendirilen salgın Bizans’a eriştiğinde felaketler de ardarda gelecekti. 1346’nın sonunda Anadolu’ya, sonraki yıl da İstanbul’a ulaşan salgın, Avrupa’daki üzere Bizans başşehri ile başka kentlerde büyük can kayıplarına sebep olmuştu. Ayrıyeten zati güzel durumda olmayan ekonomik ve ziraî kurallar da salgın sebebiyle daha da ağırlaşmıştı. Salgınla birlikte ayrıyeten kısa mühlet evvel yaşanan veraset savaşları, buna bağlı olarak devlet hazinesinin boşalması Bizans’ı Venedik, Ceneviz ve Osmanlı ataklarına karşı savunmasız bırakmıştı. Salgın 1346’dan 1352’ye kadar Bizans kentlerinde tesirli olmuştu. Nüfus büyük ölçüde azalmış, halkı koruyacak çok az asker kalmıştı.
1354 yılında Osmanlılar, çok sayıda Bizans kalesinin yıkılmasına yol açan bir sarsıntının akabinde bu fırsatı kıymetlendirmiş ve yıkılan Gelibolu Kalesi’ni ele geçirmiş, Bizans topraklarında ilerlemeye devam etmişti.
Osmanlılar ise daha 14. yüzyılın ortalarına gelmeden Bursa, İznik ve İzmit üzere Bizans’tan değerli kazanımlar elde etmişlerdi. Lakin stratejik ehemmiyeti taşıyan fetihlerin birden fazla “kara ölüm”ün akabinde gerçekleşmişti. Osmanlılar 1354’ten itibaren Gelibolu’yu, Edirne’yi, Trakya’yı ve Makedonya’yı, Sofya dahil olmak üzere Balkanların büyük kısmını, Arnavutluk’u, Sırbistan’ın büyük bir kısmını ve Selanik’i fethetmişti.
Özetle Yaron Ayalon’a nazaran “kara ölüm” akabinde gelen diğer salgınlarla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun oluşumunda anahtar bir rol oynamıştı. Elbet Osmanlıların kısa müddette elde ettiği bu muazzam muvaffakiyetin tek nedeni salgın ya da sarsıntı değildi.
Bu ortada “kara ölüm” Osmanlıları da etkilemişti lakin Bizans’ı etkilediği boyutta değil: Çünkü Osmanlı Devleti, göçebe kümelerden oluşuyordu ve hareket halindeydi. Bundan ötürü da vebaya yakalanma ihtimali daha azdı.
Beylikten imparatorluğa geçiş sürecinden sonra doğal felaketlerin Osmanlıları nasıl etkilediğini merak ediyorsanız, çevresel ve toplumsal tarih ile felaket psikolojisini birlikte kullanarak açıklayan tarihçiye kulak vermenin tam zamanı!