Bahri Vardarlılar’ın hikaye kitabı ‘Öteki Denizin Haritası’, İthaki Yayınları tarafından yayımlandı. Birbiriyle ilintili on hikayeden oluşan kitap, geç Osmanlı devrinden günümüze uzanan bir vakit diliminde insan algısını irdeleyen kendinden menkul bir mercek üzere.
Bir bütünü eş kesimlere böldüğümüzde o modüllerin birleşimi tekrar bütünü verir mi? Felsefi bir önermeyle vermediğini düşünürsek bütüne ilişkin oldukları üzere kardeş olan kesimlerin bir ortaya geldiklerinde oluşturdukları ilişik ancak kaotik yapı lakin tahayyül edilebilir. İşte ‘Öteki Denizin Haritası’ da bu türlü “muhayyel” bir kitap olarak karşımıza çıkmakta. Çünkü tıpkı yahut benzeri karakterler veya birebir yahut benzeri motifler üzerinden bağlı olan on hikaye okura bir bütün sunmayıp okuru tahayyüle sevk etmekte. Öbür bir deyişle açık dokulu bir metin var karşımızda zira kurmaca sanatı ön planda. Birinci başlarda İttihat ve Terakki Periyodu ile Cumhuriyet Periyodu ortasında geçecekmiş üzere gözüken fantastik ögelerin masal, efsane üzere kelamlı çeşitlerle harmanlandığı, tarihin fon olarak kullanıldığı postmodern bir anlatıyı çağrıştırmakta kitap. Fakat ileriki sayfalarda bir bütüne varılacağı sanılan bu yapıyı kırarak metni yorumlamaya açmış müellif. Bu bağlamda herkesin kuş sandığı dinozor, akrabalık alakaları, mektup, fotoğraf üzere ögeler aracılığıyla ilişik kılınan hikayeler okuru bir çağrışım yelpazesi içerisinde olduğunu düşünmeye sevk ediyor. Tıpkı sonsuz çağrışımlar uyandıran Pera’daki Muhayyel Seyyahlar Kulübü üzere. İçeriye ustalıkla yerleştirilmiş aynalar sayesinde insanın boyut algısını; barındırdığı kitaplar, haritalar ve fotoğraflar sayesinde de vakit algısını kıran bir cins yarı-fantastik bir yer olarak düşünülebilir burası.
“Tasarım o denli yapılmıştı ki birinci kez gelen bir ziyaretçi olarak ana salonun büyüklüğü hakkında âlâ makûs bir izlenime sahip olsanız bile neredeyse hepsi kitap raflarıyla dolu yılankavi koridorlar, tahminen az evvel bahsettiğim loşluk nedeniyle sizi tereddütte bırakırdı. Bu koridorlarla ilgili birinci öğrendiğim şeylerden biri bazısının –ama hepsinin değil– yüzyıllık bir barok tavsiyeyi izleyerek aynalı küçük odalarda sona ermesiydi. Ve tekrar kısa mühlet sonra öğrendiğim üzere, en tuhafı da bu yan koridorların duvarlarındaki fotoğrafların ve raflarındaki kitapların ana salonda bulunanlardakinden çok daha farklı olmasıydı.” (s.32)
Öteki Denizin Haritası ,Bahri Vardarlılar, 168 syf., İthaki Yayınları, 2022. Öte yandan gerçeküstü ögeler pek olmasa da masalsı bir havaya sahip olan hikayeler hayal-hakikat çatışmasına da temas etmekte. Gerçekten bu çatışma metinlerde çok katmanlı bir yapıya bürünmekte. Öncelikle tarihi fon ne kadar ekonomik kullanılsa da Türkiye coğrafyasının yaklaşık yüz elli yıllık mazisinin ana çizgileriyle aktarıldığını görüyoruz. Böylece Doğu medeniyetinden Batı medeniyetine geçiş süreci, bu süreçteki iktidar modelleri ve izlenen siyasalar da inceden irdelenmiş. Hakikaten sonlara hakikat ferdî gelişim müellifi olduğu varsayım edilen bir kişinin İslam Halifesi olması manidar. Kısaca ulus-devlete geçiş süreci ve milliyetçilik ile başlayan çağdaşlaşma atılımlarından yaklaşık yüz elli sene sonra hilafete dönüldüğünü görmekteyiz. Lakin bu hilafet büsbütün göstermelik, hakikaten bunun anlatıldığı hikayede muhafazakâr yöneticinin ikiyüzlülüğü kuralına nazaran oynadığı sahnede muharririn “aksesuar” sözünü kullanması incelikli. Hayal-hakikat çatışmasının diğer bir cephesi de toplumsal medya olsa gerek. Çağımızda geçen hikayelerde toplumsal medyada inşa edilen ister simülasyon ister şeffaflık ister hiper-iletişim ister şov diyelim, toplum yapısı kelam konusu.
Öte yandan ana yerin Pera/Beyoğlu olduğu kitapta Ziya Gökalp’ten Sait Faik’e, Sait Faik’ten Cervantes’in kurgusal muharriri Seyyid Hâmid Badincani’ye kadar göndermelerle dolu olan hikayelerdeki harita ve deniz sorunlarına temas edecek olursak bilindiği üzere coğrafik keşifler okyanusa sağlam kalyonlarla deniz seyahatleriyle yapılmıştır. Gerçekten daha birinci hikayede “kalyon” sözcüğü zikredilir. Birçok kısımda ise deniz, seyyah, harita kavramları yer alır. Değişiktir ki deniz hem bir keşif yolu hem de birçok yaratılış mitinin asli ögesidir. Harita ise insanın algıladığı manadaki dünyayı muhakkak bir ölçekle kâğıda sığdırmasıdır. Öteki bir deyişle harita, hudutları insanı aşmayan dünyadır, insanın dünyasıdır. Bu bahis İhsan Oktay Anar’ın ‘Puslu Kıtalar Atlası’nda da yer alır. Hafızası kuvvetli okurlar, kitabın daha başında İhsan Efendi’nin “Kaftan Kafa” bir mapamundi, yani dünya haritası yapmak istediğini anımsayacaktır. Fakat bu haritayı gezip görerek değil de düş görerek yapmak isteyen İhsan Efendi uyku şurubunu içerek istihareye yatar. Çünkü her şeyden kuşku eden bir varlıktır, kuşku ise düşünsel bir harekettir, ortada düşünsel bir aksiyon kelam mevzusuysa onu icra eden bir özne de olmalıdır ki bu Descartesçı prosedürle varlığını kanıtlayan İhsan Efendi dünyayı da fikir seviyesine indirgemiştir. Her şeyin teğe bir ölçeğiyle uyarlandığı “Kaftan Kafa” bir harita bu anlatıda da kelam mevzusudur:
“Seyyahların, Pera’daki kulüplerini kapatıp bir kumpanya kimliğiyle geri dönmeden evvel kente akıl durduran bir armağan vermek istedikleri söylenir, yapabileceklerine kendilerinin de pek emin olmadığı o şeyi: Kökeni rivayete nazaran eski Çin coğrafyacılarına giden, birçok insanın hakkında konuşup yazdığı ancak kimsenin çölde ona ilişkin olduğu söylenen kalıntıları dışında hiçbir kesimini görmediği Haritaların Haritası’nı. Örneği kentimiz özelinde meblağ ve bildik haritacılık tabirleriyle konuşursak Boğaz’ın, Haliç’in, sokakların, mescitlerin, hisarların, köprülerin, dükkânların, konutların, hatta sarnıçların, zirvelerin, deniz tabanlarının teğe bir ölçeğiyle uyarlandığı ilahi harita.” (s.115)
Böyle bir haritada kitapta da geçtiği üzere gösteren ve gösterilen ortasındaki fark boyut seviyesinde ortadan kalkmış olacaktır. (Burada Muhayyel Seyyahlar Kulübü’nün “Biz yürüdükçe dünya düzleşir” düsturunu anımsamalı.) Fakat bu haritaya niyetlenenler gösterileni yani dünyayı belirsizleştirerek “daha alçakgönüllü bir proje” için anlaşıp yaptıkları haritayı 1940 yılında Tünel metrosunun duvarlarına asarlar ki “o eski kelimeyi hatırlayan birtakım kültürlü İstanbullular, duvardaki o şeye mapamundi” derler. Gösterilen kalktığı için de haritaya bakan her insan onu farklı algılar, kimisi için Mu kıtasıdır, kimisi için ise Turan… Bu bağlamda harita teması, insanın dünyayı bütünsel manada nasıl algıladığı temel alınarak gösteren-gösterilen ekseninde felsefi bir boyut kazanır. Deniz yani su ise üstte söylenildiği üzere yaratılış mitlerindeki asli öge olmakla birlikte dünyanın birçoklarını kaplar. Hiçbir vasıtası olmadan yalnızca yürüyen bir insan için hudut her vakit deniz olacaktır. Böylece müphemlik ve meçhullük ile de ilişkilidir deniz:
“Bak, diyor kız. Bahr-i Hind, Bahr-i Atlas, Bahr-i Kebir, bütün o denizleri geçtik; buzlu denizler, mavi denizler, adalarla dolu denizler, canavarlarla dolu denizler, definelerle dolu denizler, fırtınalarla dolu denizler… Hepsini, hepsini geçtik. Bu, sonuncusu. Denizlerin sonuncusu. Bahr-i Meçhul.” (s.160)
Özetle, postmodernist özelliklerin yer aldığı hikayelerden oluşan ‘Öteki Denizin Haritası’ satır ortalarında felsefi açılımlar saklayan teknik yapısıyla ön plana çıkan metinlerden mürekkep bir kitap olarak karşımıza çıkmakta.