Amerikalı eleştirmen Edmund Wilson’ın, “George Bernard Shaw’dan beri İngilizce yazan tek birinci sınıf mizahçıdır” diye andığı Evelyn Waugh, 1903’te doğar. Görece varlıklı bir ailede yetişir. Babası edebiyat eleştirmeni Arthur Waugh, ağabeyi ise seyahat müellifi Alec Waugh’dır. Genç Waugh’nın kitaplarla erken yaşlarda tanışmasının en değerli sebebi de aslında budur.
Waugh, âlâ bir tahsil hayatı geçirse de yazarlığa olan hevesi sebebiyle üniversiteyi yarıda bırakır. Uzun müddet öğretmenlik yapar, çeşitli rütbelerle ve çeşitli cephelerde savaşa katılır, başta Ortadoğu olmak üzere pek çok ülkeye seyahat eder.
Kitaplarında işlediği mevzuları şahsî tecrübeleri üzerinden kurgular. Birinci kitabı ‘Gerileyiş ve Çöküş’ (1928, Çev: Sanem Erdem) öğretmenlik yıllarından, ‘Flaş Haber’ (1938, Çev: Emrah Serdan) romanı da Ortadoğu ve Afrika seyahatlerinden edindiği tecrübelerden izler taşır. Öteki kitaplarının yanında başyapıtı olan bilinen romanı ise ‘Brideshead’e Son Gidiş’ (1945, Çev: Filiz Ofluoğlu) ismini taşır.
Bu üç kitabın baskısı de Yedi Yayınları’na aittir. Bunların haricinde Waugh’nın Türkçeye çevrilmiş, Everest Yayınları’ndan çıkan ‘Bir Avuç Toz’ (1934, Çev: Roza Hakmen) isimli bir kitabı daha bulunmaktadır.
HER YER VAKİT ZAMAN İŞMAELYA OLUR
Waugh’nın en sevilen kitaplarından biri olan ‘Flaş Haber’in yeri başkalarına nazaran başkadır. Bunun en temel sebebi ise yalnızca işlenen savaş değil, birebir vakitte bir gazetecilik eleştirisi yapmasından kaynaklanır.
İngiltere’nin en esaslı gazetelerinden biri olan Garabet, Doğu Afrika’da bulunan İşmaelya’da iç savaş çıktığını haber alır ve bölgeye bir muhabir göndermek ister. Periyodun İngiltere’sinde yıldızı yeni yeni parlayan romancılardan John Courteney Boot bu iş için uygun görülür lakin yaşanan tuhaf bir karışıklık sonucu davet mektubu John’a değil, Garabet’in silik müelliflerinden biri olan William Boot’a gönderilir.
William Boot, gazetede “Yeşil Yerler” başlıklı bir köşe yazan, kimsenin umursamadığı bir adamcağızdır. Mektubu alınca çok endişelenir. Porsuklarla ilgili yazdığı son yazısı, evdekilerden birinin muzırlığı sebebiyle “bahri kuşu” olarak değiştirilip bu halde yayınlandığı için kovulacağını düşünür. Gazeteye gelip yetkililerle konuşunca iki şeyi anlar: Bir, yazdıklarını kimse umursamıyor. İki, İşmaelya’ya gitmesi gerekiyor.
Flaş Haber!, Evelyn Waugh, Tercüman: Emrah Serdan, 268 syf., Yedi Yayınları, 2021. Gazetenin sahibi Lord Copper, savaşta vatanseverleri tuttuğunu, ona nazaran haber yazmasını ancak okurları sıkmamak için savaşın da çok uzamaması gerektiğini belirtir. Ne de olsa bu “çok ümit vadeden bir savaştır”.
Boot, kem küm yapıp hazırlanmaya başlasa da iç savaşta kimin hain, kimin vatansever olduğunu bilmez. İşmaelya’da herkes siyahtır. Lakin faşist siyahlar, aryan oldukları argümanıyla kendilerine “beyaz” derler. Bolşevik siyahlar “siyah”ı tercih ederler. Lakin onlara “siyah” demek, “kızıl” demektir. Yani siyahlar hem vardır hem yoktur. Hasılı işler başından itibaren karmakarışıktır.
Bunun birinci örneği İşmaelya seyahatinde ortaya çıkar. İşmaelya’daki her iki güç de bir konsolosluk açmıştır. Savaşı kimin kazanacağı, yani hangisinin resmî olarak tanınacağı, hangisinin vatansever olacağı bilinmediği için Boot ikisinden de farklı ayrı vize alır. Böylelikle bilmediği bir işi yapmak üzere, ismini yeni öğrendiği bir ülkeye yanlışsız yola çıkar.
HER PERİYODUN BİR COPPER’I VARDIR
‘Flaş Haber’, 1938’te yayınlandığında dünya ikinci sefer birbirini boğazlamaya hazırlanmaktadır. Bir yanda sosyalistler, bir yanda faşistler, bir yanda kapitalistler vardır. Hepsi de yeni yeni serpilmektedir. Waugh’yı bu türlü bir roman yazmaya iten birinci şey işte bu güç bloklarının münasebetleridir.
Ayrıca Waugh bir devir, II. İtalya-Habeşistan Savaşı sırasında Habeşistan’da bir İngiliz gazetesi için dış haber muhabiri olarak nazaran yapar. Bu süreçte gerek savaşı gerekse de gazetecilerin tutumlarını çok taraflı olarak müşahedeler.
Waugh bu iki sıkıntıyı birleştirirken kasıtlı olarak bütün bunlara yabancı bir adamı başkarakter olarak konumlandırır ki olayın abukluğunu daha yeterli anlatabilsin. Boot’un hali aslında komik değildir. Okuru güldüren şey onun ikide bir düştüğü sıkıntı durumlardır. Hayatı boyunca hayvanları gözlemleyip onlarla ilgili kimsenin okumadığı yazılar yazan Boot aniden “çok önemli” biri olur çıkar.
Beri yandan Waugh’nın savaş muhabirliğine ve periyodun baskın gazete işverenlerine yönelik de attığı çok fazla taş var. Bunun en güzel örneklerinden birini de Boot’un bir öteki gazeteciyle yaptığı sohbette görürüz: Balkanlardaki bir iç savaşı haber yapmak için giden, lakin uyuyakaldığı için diğer bir yerde inen muhabir, gazeteye teslim etmesi gereken yazısını ezberden müellif. Sokaklardaki barikatlar, durmak bilmeyen çatışmalar… diye muharrir da muharrir. Bu türlü bir durum olmamasına karşın, belirli bir noktadan sonra, dünyanın dört bir yerinden gelen beşerler da tıpkı şeyi yapmaya başlarlar. Böylelikle palavra da gerçek de karışır. (Bu ortada, Frédéric Auburtin’in yönettiği “Envoyés Très Spéciaux” (2009) ve Ricky Gervais’in, Auburtin’den uyarladığı “Special Correspondents” (2016) da buna benzeri filmlerdir. Meraklısına duyurulur.)
Waugh’un bu mizahi tenkitlerle dolu romanı da iki sefer uyarlanır. Tıpkı isimle (Scoop) 1972’de yedi kısımlık bir dizi olarak yapılan birinci uyarlamanın akabinde, Gavin Millar’ın direktörlüğündeki birinci televizyon sineması 1987’de yayınlanır. Lakin bu uyarlamalar romanın muvaffakiyetini yakalamazlar. Çünkü Waugh’nın üslubu da, en az işlediği mevzu kadar etkileyici ve akıcıdır.
‘Flaş Haber’, her ne kadar 1938’de yayınlanmış olsa da her periyodun kendi William Boot’ları, kendi Lord Copper’ları olduğuna kuşku yok. Bizim ülkedekilere de siz karar verir.