Onur Özgen
Yaklaşık on gündür tüm dikkatimiz 2022 Dünya Kupası’nda ve birkaç hafta daha bu türlü gidecek. Her ne kadar tarihin en şaibeli turnuvası da olsa Dünya Kupası’nın kendine has büyüsüne tekrar kapıldık sürükleniyoruz.
Başka bir deyişle, pirimiz Eduardo Galeano’nun kült yapıtlarından biri olan ‘Gölgede ve Güneşte Futbol’a yine dalmak için tam vakti.
Eski Çin’deki en erken hâlinden çağdaş oyunun kurallarının konduğu Viktorya devri İngiltere’sine ve oradan da Latin Amerika’ya uzanan parlak bir futbol tarihidir ‘Gölgede ve Güneşte Futbol’. Birinci olarak 1995’te İspanyolca olarak yayımlanan kitap, 1997’deyse Can Yayınları tarafından Türkçeye kazandırıldı ve tekraren baskı gördü.
Futbol tarihinin gördüğü en büyük oyuncular; Pelé, Johan Cruyff, Eusébio, Ferenc Puskás, Diego Armando Maradona, Ruud Gullit, Franz Beckenbauer ve daha kacının kitapta bir yeri var. Örneğin Pelé’yi, savaşın ortasında barış getirebilecek bir oyuncu olarak tanımlar. Nijerya ve Biafra’nın onu bir maçta oynarken görmek için ortalarında mütareke imzaladıklarını anlatır. Betimlemeleri o denli güçlüdür ki, Pelé’yi hiç izlememiş ancak Galeano’dan okumuş biri, Pelé’yi ondan okumadan izleyenlerden daha düzgün bilir güya.
“Onu maçta oynarken görmek her şeye bedeldi doğrusu” der. “Pelé koşmaya bir başladı mı, rakiplerinin ortasından bir bıçak üzere sıyrılırdı. Durduğunda ise rakipleri kendisinin koşarken çizdiği zikzaklı labirentlerde kaybolup masraflardı. Sıçradığında güya görünmeyen bir merdivenle tırmanıyormuş üzere havaya yükselirdi. Hür vuruş yaptığında da baraj kuran rakip oyuncular girecek golü kaçırmamak için yüzlerini kaleye hakikat çevirirlerdi.”
Cruyff’u ise enstrüman çalan bir orkestra şefi olarak görür Galeano: “Hollanda grubu bir orkestra üzereydi, bu orkestranın ahenkli bir müzik icra etmesini sağlayan da, herkesten daha fazla ter döken, onların şefi Cruyff’tu.”
Gölgede ve Güneşte Futbol, Eduardo Galeano, Mütercim: Ertuğrul Önalp , Mehmet Necati Kutlu, 312 syf., Can Yayınları, 2015. Galeano, 1986 Dünya Kupası’nın ise Maradona’ya ilişkin olduğunu söyler: “İngiltere karşısında Falkland Adaları’nda boyun eğen Arjantin’in öcünü Maradona attığı iki golle aldı: Golün birini, kendisinin ‘Tanrının eli’ olarak gördüğü sol eliyle attı, öbürünü de İngiliz defans oyuncularını yere serdikten sonra sol ayağıyla kaydetti.”
Galeano’yu mekanik bir futbol tarihçiliğinden ayıran esas özelliği ise kayıplar ve kalp kırıklıkları üzerinde durması, zira futbol ona nazaran “acı veren bir zevk”. Bize meczupluk ve deha hakkında kıssalar anlatır, futbol hayatı skandallardan yara almış Maradona’nın asıl hatasının “her vakit en güzel olmanın günahı” olduğunu söyler.
Galeano, Uruguaylıdır. Ülkesi 1930’da birinci Dünya Kupası’na konut sahipliği yapar ve finalde Arjantin’i 4-2 yenerek kupayı kazanır; akabinde 1950’de bir daha… Yaşasaydı, muhtemelen şu an çok keyifli olmayacaktı Galeano. Hem Dünya Kupası’nın boğazına kadar pisliğe batması hem de Uruguay’ın turnuvanın en zayıf şovlarından birini sunması hasebiyle (Bu yazının yazıldığı vakit kümelerindeki birinci iki maçında şimdi gol atamadan yalnızca bir puan toplayabildiler ve tek bahtları Gana’yı yenip, Portekiz’in de Güney Kore’yi mağlup etmesi).
Tüm Uruguaylı çocuklar üzere, Galeano da futbolcu olmak ister elbette. Kitabın başındaki itirafında, “Doğrusu çok da hoş oynuyordum, hatta harikaydım bile denebilir; lakin sırf geceleri rüyamda” der. Yıllar geçtikçe, profesyonel olarak oynayamayacağını kabul eder. Bunun yerine, kendi tabiriyle, elinde şapkası, dünyanın dört bir yanını gezer ve stadyumlarda yalvarır: “Tanrı isteği için, hoş bir maç lütfen.”
Evet, onun ekibi en başta hoş oynayan ekiptir. Bu yüzden muhtemelen bu turnuvada favorilerden İspanya’yı ve Brezilya’yı başka bir köşeye koyar, favori olmayan ekipler ortasındaysa ABD, Suudi Arabistan, Japonya ve her ne kadar puan alamasa da Kanada’nın yürekli futbollarından övgüyle bahsederdi.
‘Gölgede ve Güneşte Futbol’da oyunun her kesiminin profilini çıkarır Galeano: Top, oyuncu, kaleci, idol, taraftar, fanatik, gol, hakem, teknik yönetici, tiyatro, futbol uzmanları, stadyum ve daha bir sürü şey.
Top hakkında şöyle muharrir: “Brezilya’da hiç kimse onun bir dişi olduğundan kuşku duymuyor. (…) O sadık bir dosttur. 1930’daki Dünya Kupası’nda iki ekip da kendi toplarıyla oynamak istediler. Hz. Süleyman kadar bilge olan hakem de, birinci yarının Arjantin’in topuyla, ikinci yarının ise Uruguay’ın topuyla oynanmasına karar verdi. Birinci yarıyı Arjantin, ikinci yarıyı ise Uruguay kazandı. Ancak topun da kendine nazaran kararsızlıkları vardır; bazen havada fikir ve istikamet değiştirip kaleye girmez. Top çok alıngandır. Ona ne makus davranmalarına ne de hınçla vurmalarına tahammülü vardır. Onu okşamalarını, öpmelerini, göğüslerinde ya da ayaklarında uyutmalarını ister. Çok gururlu, tahminen de kibirlidir, fakat haksız da değildir doğrusu: Çok güzel bilir ki şevkle yükseldiği vakit birçok gönüle memnunluk verir. Yanlış bir biçimde düştüğünde ise birçok kişinin kalbi kırılır.”
Futbol ne yazık ki her geçen gün hoşluktan ve büyüden daha mahrum bir oyuna dönüşüyor. Bu Dünya Kupası da bunun en somut delillerinden biri olarak görülebilir. Lakin işte top da her şeye karşın dönmeye, memnunluk vermeye ve kalp kırmaya devam ediyor.