İZMİR – Övün Selim Martin’in kaleme aldığı ‘Giyim Kuşam ve Çıplaklık: Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültürü’ çalışması, Sakin Kitap tarafından yayımlandı. Kitapta insan tabiatının getirdiği çıplaklığın, üreme korkusu, iklim değişiklikleri, coğrafik farklılıklar ve statü dileği üzere çeşitli nedenlerle nasıl değişmeye başladığı, dilek objesine dönüşümü, baskılanması ve vakitle tümden yasaklanmaya hakikat nasıl ilerlediği farklı evreler ele alınıyor.
Prehistorya, Bilişsel Arkeoloji, Mezopotamya Arkeolojisi, Tarihi Coğrafya ve Mitoloji üzere temel arkeoloji hususlarının yanında dokumacılık, mozaik, fotoğraf üzere sanat ve tasarım alanlarında da çeşitli dersler veren Övün Selim Martin ile ‘Giyim Kuşam ve Çıplaklık: Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültürü’ hakkında konuştuk.
Var oluşumuz tabiattaki bütün hayvanlar üzere çıplakken giyinen tek canlı biziz. Neden?
Giyinme hakkında, beşerdeki 3 temel güdünün belirleyici olduğunu biliyoruz. Bu güdüleri, fayda/ihtiyaç prensibi, baştan çıkarma prensibi ve hiyerarşik prensip olarak sıralayabiliriz. Yani insan, başlangıcından bugüne kadar bu nedenlerle giyim-kuşam ve aksesuar üretmiş olmalı.
İhtiyaç unsuru; iklimsel ve coğrafik şartlar başta olmak üzere çeşitli zorlayıcı durumların ortaya çıkardığı gereksinimlere yönelik gelişmiş bir güdünün eseridir. Homo (İnsan) cinsleri evrimsel süreçte devamlı farklılaşır. Her bir gelişim bizi bir yandan besin zincirinde üst basamaklara taşırken, öteki yandan tabiatın tesirlerine sağlam hayvansal yapımızdan süratle uzaklaştırır. Gitgide büyüyen beynimiz, toplam gücümüzün yüzde 18’ini kullanmaya başlayınca ani değişen iklime süratle reaksiyon vermek durumunda kaldığımızda ortaya çıkan gereksinimler bizi giyinmeye teşvik eder.
Baştan çıkarma prensibi; üreme ve çoğalmayı arttırmaya yönelik gelişen bir güdünün eseridir. Toplumsal zekâları sayesinde kümeler halinde yaşayan insanlarda üremenin çeşitli sorunlara sahip olduğunu biliyoruz. Küme içi üremenin bir müddet sonra akrabalık nedeniyle imkânsızlaşması, etraftaki öbür kümelerle üreyecek kadar kuvvetli irtibat kurmanın her vakit kolay olmaması üzere zorluklar atalarımızı, üremenin başarılı ve devamlı olması için bir şeyler yapmaya zorlamış görünüyor. İşte baştan çıkarma prensibi bu türlü bir durumun sonucu olarak ortaya çıkar. Bugün mahrem yerlerin örtülmesi olarak yanlış algılanan, aslında üreme organlarına dikkat çekmek, o organları vurgulamak emeliyle, cinsel organı örtmekten öteki her işe yarayan kıyafet ve aksesuarların giyilmesi sayesinde cinsellik ve birleşme duygusu daima olarak insanların gündeminde kalmıştır. Böylelikle başarılı bir üreme garanti altına alınmıştır.
Övün Selim Martin Hiyerarşik prensip ise isminin Türkçe karşılığından çok daha fazla şey söz eder. Toplumsal statü olarak bilinen ve beşerler ortasında var olduğu düşünülen “sıralamanın” belirtilmesi elbette değerlidir ve giysi kuşam bu türlü bir durumun en uygun belirteçleridir. Fakat hiyerarşiyi asıl belirleyen etmen “toplumsal statü” kavramıdır.
‘GİYİM, FARK YARATABİLMEK İÇİN TEK ŞANSTIR’
Giyinme yahut örtünme ile ilgili birinci uygulamalar neler? Giyinmek ve insan ruhunun estetik gelişimi birbiriyle paraleldir diyebilir miyiz?
Giyinme ve örtünme ile ilgili birinci karşılaştığımız uygulama, muhtaçlık kapsamında bedellendirilen; insanların bedenlerini çamur, kömür yahut çoğunlukla aşı boyası ile kaplamalarıdır. Bu kaplamalar, bedenin doğal halini saklamaz, yani çıplaklığınızı değiştirmez lakin kuruduktan sonra rüzgârdan, güneşten, çeşitli çizik ve yaralardan, böcek ısırıklarından korur. Birebir vakitte bulunduğunuz ortama ahenk sağlamanıza, çeşitli hayvanlardan sakınmanıza yahut onlara kolaylıkla yaklaşmanıza imkân sağlar. Arkeolojik araştırmalar, aşı boyasının elde edilmesine çok kıymet verildiğini ve bu hammaddenin uzak aralıklara de taşındığını gösterir. Bu tıp beden boyaları, Paleolitik’ten bu yana büyük ölçüde değişmeden yaşayan Afrika’nın çeşitli kabileleri ortasında hala yaygın olarak kullanılmaya devam eder. Çağdaş dünyanın ilkel kabileleri, atalarıyla birebir nedenlerle saçlarını ve bedenlerini yüzlerce yıldır çamur ve aşı boyası ile kaplamayı sürdürür.
Yani aslında birinci uygulamaların gereksinimlerimizden kaynaklı olduğunu söylemek hakikat olur. Giyinme olgusunun kıyafetlere estetik yansıması ise çok sonraları, insanların daha kalabalık kümeler halinde bir ortada ya da küçük küçük kümelerin tıpkı coğrafik bölgede sıkışık uzaklıklarda yaşaması ile ortaya çıkacaktır. Herkesin tıpatıp tıpkı olduğu bir ortamda giysi, fark yaratabilmek için tek talihtir. Böylelikle içlerindekini dışarıya yansıtmaya mecbur kalan insanların estetik farklılıkları belirginleşmeye başlar.
‘İNSANLAR 170 BİN YILDIR KENDİ KIYAFETLERİNİ ÜRETİYOR’
Maddi kalıntılarla birlikte değerlendirildiğinde Paleolitik Çağ insanlarının giysisi hakkında neler söyleyebiliyoruz?
Sıcak ortamlar kelam konusu olduğunda gereksinimden kaynaklı çamur, kömür ve toprak boyalarla beden boyama en erken ve en yaygın uygulamadır. Lakin böylesi vakitlerde bile cinsel organları vurgulayan (kesinlikle örtmeyen) kolay peştamallar, eteklikler, önlükler ve penis kılıflarının giyildiğini biliyoruz.
Havaların soğuması ile birlikte tekrar gereksinim nedeniyle, avlanan hayvanlardan elde edilen kürkler ve derilerden basitçe muhafaza hedefli kıyafetler yapılmıştır. Bilim insanlarının varsayımlarına nazaran günümüzden yaklaşık olarak 500 bin yıl öncesinde, ani sıcaklık düşmelerine karşı kıyafet üretilmiş yahut kullanılmış olmalıydı. Fakat araştırmalarda ele geçen kalıntılar şimdilik yaklaşık 200 bin yaşındadır. Maddi kalıntılara verilebilecek en değerli örnek biyologların kıyafet bitleri üzerine yaptığı genetik araştırmalar sonucunda ortaya konmuştur. Araştırmalar, kıyafet bitinin saç bitlerinden çeşitlenen bir çeşit olduğunu ve yaklaşık olarak 170 bin yıl evvel evrimleştiklerini kesin olarak ispatladı. Bu sayede en azından 170 bin yıldır insanların kendi kıyafetlerini ürettiklerini biliyoruz.
İlk kıyafet uygulamaları hakkında yapılan bir deneysel arkeoloji çalışmasında Neandertallerin ısınmak için ne giymesi gerektiğini iddia eden bir model oluşturuldu ve soğukla daha uygun başa çıkabilmeleri için bedenlerinin en az yüzde 80’ini, bilhassa de eller ve ayakları örtmeleri gerektiği ortaya konuldu. Başta bedene tam oturmayan, sarılarak giyilen bu kıyafetler vakitle delgi/bız, iğne üzere aletlerin icadıyla, çok kesimli, dikilerek birleştirilen ve bedene nazaran şekillendirilen giysilere dönüştü. Hafriyatlarda ele geçen, kürk ve deri sıyırmaya yarayan kolay aletler ve delgi/bız, iğne üzere gelişmiş aletler yeniden kıyafet üretiminin varlığını gösteren öteki kıymetli delillerdir.
Orta Paleolitik devrin sonundan itibaren görülmeye başlayan ve Üst Paleolitik periyotta sayıları gitgide artan iplik kalıntıları da giysi kuşam ve aksesuarlar için kıymetli birer kanıt oldu. Kısımlardan ve sazlardan hasır ve sepet üzere eserler yapmak için kullanılan örme tekniklerini, bitkisel liflerden elde edilen iplerde de kullanmayı öğrenen Paleolitik insan, başta ayakkabı, başlık üzere küçük kıyafet ve aksesuarları bu halde elde etmiş, daha sonra birebir deri ve kürklerde yaptığı üzere bu küçük örgüleri de birleştirerek büyük yüzeyler elde etmeyi başarmış görünüyor.
Özellikle Sapiens ile birlikte kıyafet üretiminin süratle geliştiğini vurgulamak gerekir. Sapiensler soğuğa güçlü değillerdi ve ılıman Afrika’dan ayrıldıktan sonra beden sıcaklıklarını korumak için karmaşık giysiler geliştirmeleri gerekiyordu. Eldeki deliller, Sapienslerin muhtaçlık üzerine kıyafet ürettiğini ve gitgide daha özel aletler, işlenmiş deriler ve harika dikişler geliştirdiklerini, deri ve kürkün yanı sıra, keten, yosun, ağaç kabuğu ve çeşitli otlar üzere bitkisel lifleri yeni hammaddeler olarak kullandıklarını gösteriyor. Tıpkı vakitte, pantolon, ayakkabı, başlık üzere yeni eserlerin yanına bitki liflerinden örgü tekniği ile elde edilen halatlar ve ağlar yaptıkları biliniyor.
‘GÖMÜ, EMEK VE VAKİT İSTEYEN BİR İŞTİR’
Kitabınızın bir kısmında ölülere yapılan süsleme uygulamalarını anlatırken, insanların beslenme ve barınma sorunlarını kolaylıkla hallettikleri için ölüyü süslemeye vakit ayırabildiklerini söylüyorsunuz. Bu mevzuyu okurlarımız için biraz açabilir miyiz?
Soyut düşünme kabiliyeti Homo cinsleri ortasındaki en bariz farklılıkların başında gelir. Bu beceriyi birinci olarak alet üretiminde görürüz. Hammadde-vurgu-kuvvet-açı ve tekrar formunda formüle edilebilecek, evvelce tasarlandığı muhakkak olan aletler yahut birkaç farklı hammaddeden üretilen bileşik aletler fakat bu türlü bir maharetin eseri olabilirler. Bu çapta bir düşünmenin hayatın öbür alanlarında da kendisini göstermesi kaçınılmazdır. Sanat yapıtı üretimi yahut ölülerin gömülmesi üzere uygulamalar da tıpkı kabiliyetin yansımalarıdır. Lakin burada büyük bir farklılık göze çarpar. Yeni ve aktif bir alet üretmek beslenmede işinizi kolaylaştırdığı için kıymetlidir ancak sanat yapıtı üretimi yahut ölülerini gömmek rastgele bir muhtaçlığa yönelik aksiyonlar değildir. Üstüne üstlük buna harcadığınız emek ve vakit sizi sıkıntı durumda bırakabilir.
Kendinizi bir mağara ressamının yahut onun içinde bulunduğu kümenin yerine koyun. Devamlı olarak beslenmek, barınmak ve üremek zorundasınız lakin bir sabah ava yahut toplamaya giderken kümeden birisi, “ben gelmiyorum, mağarada oturup duvara fotoğraf çizeceğim” diyor. Üstelik bunu yaptığı sırada hem kendisinin hem de yardımcılarının muhtaçlıklarının küme tarafından eksiksiz karşılanmasını istiyor. Hayatta kalma uğraşının böylesine güç olduğu bir vakit diliminde buna müsaade etmek ya da imkân tanımak kolay olmasa gerek! Bu yapılan işin şimdi bizlerin çözemediği -bölgedeki toplumsal karışıklığın bir üst kimlik oluşturularak çözülmeye çalışılması gibi- bir muhtaçlığı karşılıyor olması olası. Yeniden de besin elde etmede ve öteki yaşamsal muhtaçlıkları gidermede üstün bir muvaffakiyet olmasa, günler tahminen de haftalar süren böylesi bir uğraşa vakit ayırmak kelam konusu olmazdı diye düşünüyorum.
Ölülerin gömülmesini de birebir formda pahalandırmak yerinde olur. Tabiatta yaşayan tüm canlılar üzere beşerler da hayatın döngüsünün farkındaydı elbette. Esasen, koşturan bir hayvana bir mızrak saplayan insanın, vefatı yakından tanıyıp tanımadığını tartışmak yersiz olacaktır. Birçok araştırmacı ölülerin gömülmesini öteki dünya fikri ile kurgulamaya çalışır lakin bu türlü bir başlangıç eşyanın tabiatı gereği imkansızdır. Ne yani, iki insan bir sabah uyanıp “öteki dünya var, haydi bundan sonra ölülerimizi gömelim” mi dedi? Bizlerin ritüel ismi verdiği bu tıp kanılar, bir anda değil, tıpkı hareketin uzun müddet boyunca tekrarlanması sonucu ortaya çıkarlar. Bu sebeple gömü adetleri çok daha kolay bir nedenle başlamış olmalıdır. Bir meyyit vücudun, toprak üstünde kaldığı müddette diğer hayvanlarca parçalanması, giderek makûs kokması ve soyut düşünme kabiliyeti olan bir insanın, birine yaşarken gösterdiği müdafaacı sevgiyi o kişinin ölüsüne de göstereceği rahatlıkla kestirim edilebilir. Bunun üstüne bir de meyyit vücudun ve mezarın süslenmesi de eklenince durum daha da görünür hale geliyor. Yaşarken bizi güçlü, farklı lakin bir ortada gösteren bu süsler ölünce de kullanılıyor. Zira ölen kişinin özellikleri yani güçlü, farklı ve bizden birisi olduğu değişmedi ki!
Gömü, emek ve vakit isteyen bir iştir, üstelik meyyit bir vücut yırtıcıları kısa müddette kendisine çekeceği için onu gömmeye çalışan beşerler için büyük risk oluşturur. Temel gereksinimlerin hiçbirisine karşılık vermeyen, önemli risk barındıran ve asıl muhtaçlıklar için gerekli vakti ve gücünü harcayan, üstüne bir de süsleme yaparak tüm bu gayretin ikiye katlandığı böylesi bir uygulamanın düşünsel nedeni her ne olursa olsun, besin elde etmede ve öteki yaşamsal muhtaçlıkları gidermede üstün bir muvaffakiyet kelam konusu olmasa çok yaygınlaşması mümkün olmazdı.
Giysi Kuşam ve Çıplaklık – Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültür, Övün Selim Martin, 156 syf., Sakin Kitap, 2022. ‘ÖRTÜNME ORGANİZE TOPLUMLARIN ORTAYA ÇIKMASIYLA BAŞLADI’
İnsan evvelce yalnızca mahrem yerlerini kapatırken sonrasında ne oldu da her yerini kapatmaya başladı?
Sıcak iklimlerde yaşayan bu birinci beşerler katiyetle çıplaktı. Yalnızca muhtaçlıkları olmadığı için giysi kullanımını milyonlarca yıl boyunca asla geliştirmediler. Erkeklerin ve bayanların ‘özellikle vurgulamak için’ yalnızca cinsel organlarını örttükleri metot, tıpkı beden boyama üzere birinci beşerden günümüze devam ediyor. Beşerler yalnızca bir peştamal-eteklik yahut bir penis kılıfı giyerek, ömrün kaynağı olan kasıklarına dikkat çekmeyi amaçlamış olmalılar. Cinsel organlar, bugün olduğu üzere utanç verici değil, doğal olarak değerli bulunuyorlardı. Bayanda bu tıp bir vurgu erkeklerin dikkatini cinselliğe çekerken, erkekte ise manzara bakımından devamlı bir ereksiyonu işaret ederek üremenin ve çoğalmanın değerini gösterir. Giysi gereksiniminde en büyük rolün iklim olduğu dikkate alındığında, sıcak bir iklimde yaşayan insan topluluklarının, bu çeşit özel hedefle şekillenmiş örnekler dışında gözetici bir giysiye muhtaçlık duymayacağı açıktır. Hakikaten günümüzde kimi Afrika kabileleri, Avustralya Aborjinleri, Tazmanya Aborjinleri, Papua Yeni Gine’nin orman kabileleri, Güney Amerika’nın Amazon kabileleri, sıcak bir iklimde yaşamaları nedeniyle milyonlarca yıldır değişmeyen bir hayat üslubunu sürdürüp çıplaklıklarını koruyorlar. Sahip oldukları yegâne “giyim” öğeleri, büyük ölçüde sembolik ve dekoratif olan penis kılıfları ve peştamallardır.
Etnografik örnekler tıpkı vakitte çok değerli bir öbür etkene de dikkat çekerler. Organize toplum ve bürokrasi. Bedenin rastgele bir iklimsel zorlama olmadan örtünmesi lakin organize toplumların ortaya çıkmasıyla başlar. Elimizdeki bilgiler bu tarafta bir değişimin Kalkolitik Çağ’ın sonlarında kentleşme-devletleşme sürecinde yavaş yavaş başladığını, Tunç Çağ’ı ile birlikte görünür olduğunu ortaya koyar. Bu süreç birebir vakitte tam olarak anaerkil yapının ataerkil topluma dönüştüğü vakte denk gelir. Elimizdeki yazılı kaynaklara nazaran örtünme fikrinin – başlangıçta bayanın örtünmesi olarak- bürokrasisi olan, organize ve erkek hâkim bir toplumda, Tunç Çağ’ı Mezopotamya’sında ortaya çıktığını söylemek yerinde olur. Bu sonucun karşılaştırma ile sağlamasını yaparsak; günümüzde organize olmamış, bürokrasisi oluşmamış, hasılı kentleşmemiş yahut devletleşmemiş, ilkel ömrünü sürdüren tüm topluluklar – şayet iklimsel bir zorlama yoksa- örtünmeyi düşünmemiş ve örtünmemişlerdir.
‘ŞİMDİLERDE BEŞERLER ORTASINDAKİ HİYERARŞİYİ ÖNEMSİYORUZ’
Peki, insan daima çıplak kalsaydı toplumsal statü farkını nasıl ortaya koyardı? Bu açıdan baktığımızda giyinmek, örtünmenin ötesinde diğer bir sürü toplumsal farka da işaret etmiyor mu?
İnsanlar yalnızca ferdî olarak yahut kümeler halinde birbirlerine olan üstünlüklerini göstermeye çalışmazlar. Evet, böylesi bir davranış tüm toplumlarda değerli bir yer meblağ lakin bir toplum için en kıymetlisi hayatın evrelerini açıkça kutlamak ve göstermektir. Bunun için de kıyafet ve aksesuarlar vazgeçilmez göstergelerdir. Büyük kalabalıklar halinde yaşamayı başarabilmiş tipimiz için çıplaklık bu mevzuda katiyetle yetersiz kalırdı.
Yakın geçmişten yahut günümüzden örneklerle bu durumu açıklamak epeyce kolaydır. Okumayı söken bir öğrenciye takılan kurdele, sünnet olmuş birisinin giydiği maşallah yazısı, birinci kere regl olan birisine takılan açılmış çiçek, mezuniyet, evlilik, askerlik üzere evreleri gösteren kıyafet ve aksesuarlar, bir meslekte geçirilen çıraklık, kalfalık, ustalık üzere evrelerin her birisi için kullanılan işaretler, birinci çocuğunu doğuran bir anne yahut bir savaştan sağ çıkmayı başaran birisi için tasarlanmış takılar üzere örnekler çoğaltılabilir. Bugün, “modern” kent hayatının karmaşasında birçoğunu gözden kaçırıyor olsak da insan hayatının çeşitli evrelerini işaret etmek ve bu evrelerin muvaffakiyetle tamamlandığını göstermenin, geçmişten günümüze tüm toplumlar için epeyce kıymetli olduğunu söyleyebiliriz. Biz şimdilerde beşerler ortasındaki hiyerarşiyi, kimin kimden üstün olduğunu önemsemek üzerine doyumsuz bir uğraş içerisindeyiz. Daima sıralamada üste çıkmak üzere yapısı itibariyle olanaksız bir niyetin esir aldığı günümüz insanlarının en kısa vakitte bu saçmalıktan sıyrılıp, hayatın doğal evrelerini sakin bir biçimde geçmeyi başaran olgun ve doymuş bireylere ve toplumlara dönüşmesini içten diliyorum.
‘GÜNÜMÜZ İNSANI STATÜSÜ VE ULUSAL KİMLİĞİNE NAZARAN GİYİNİYOR’
Eski toplumların çıplaklığa yüklediği manayla bugün yüklediğimiz mana ortasında nasıl bir fark var? Günümüzden geriye hakikat gittiğimizde insanın toplum içinde çıplaklığından utanma duygusu azalıyor mu? O günden bugüne ne değişti?
İnsan giderek geliştiği, bilinçlendiği ve besin zincirinde en doruğa yavaş yavaş çıktığı bu uzun evrede, başından itibaren kendi tabiatına karşı gelmemiş, vücudunu şahsen bir kıyafet yahut aksesuar üzere kullanmayı bilmiştir. Tarihöncesinde çıplak olmak olağan ve hatta tahminen de kimi anlarda mecburidir. Dünyada farklı vakitlerde ve çeşitli bilim insanlarınca yapılan çok sayıdaki sosyolojik çalışmada, bilhassa cinsel organlarla ilgili utanç hissinin insan tabiatının bir kesimi olarak kozmik olduğu ileri sürülür. Bu durum bile kıyafetin tüm bedeni sarmasını gerektirmez. Çünkü tekrar etnografik örnekler, kolay bir peştamalın, penis kılıfının yahut bir kalça örtüsünün bu duyguyu muhafazaya yettiğini, utanç hissinin lakin bunlar çıkartılırsa ortaya çıktığını net bir biçimde gösterir. Tüm bu kanıtlar ve örnekler, tarihöncesi çağlarda insanların, çıplaklığı doğal ve fonksiyonel olarak gördüklerini, hatta çıplak vücutlarını kendilerini ferdi olarak söz edecek biçimde kullandıklarını, çeşitli süsler, dövmeler, boyamalar ve vurgulayıcı kıyafetlerle, birebir beslenme ve barınma üzere temel olan üreme ve çoğalmayı başarılı bir biçimde sürdürmenin anahtarı olarak çıplaklık olgusunu benimsediklerini ortaya koyar.
Ancak çıplaklık olgusu Kalkolitik Çağ’ın sonunda yerini yavaş yavaş erkeklerin çıplak, bayanların giyinik olduğu yeni bir yaklaşıma bıraktı. Bilhassa bayan bedeninin üst bölgesi ve etek uzunluğu hakkında yeni toplumsal kuralların bu vakit diliminde ortaya çıktığını, bilhassa bir sonraki çağın yapıtları ve yazılı kaynakları üzerinden anlıyoruz. Herkes için doğal olan çıplaklık olgusu, Tunç Çağı’ndan itibaren değişecek ve yerini; olumlu manada doğaüstü varlıklar ve kahramanlarda görülen çıplaklık ile olumsuz manada, suçlularda ve esirlerde zayıflık, başka insanlarda yoksulluk manasına gelen çıplaklık anlayışına bırakacaktır. Milattan evvel 3000’lerden Hıristiyanlık inancının yayıldığı vakte kadar; İştar’ın, Dumuzi’nin, Teşup’un, Aphrodite’nin, Adonis’in, Zeus’un, Akhilleus’un, Herküles ve nicelerinin çıplaklığı, olması gereken ve hayranlık uyandıran bir imaj kabul edilirken, kölenin, savaş esirinin, fakirin yahut ismi geçen ilah ve kahramanların gözden düştükten sonraki hallerinin çıplaklığı, küçültücü ve aşağılayıcı bir utanca dönüşecektir.
Modern insanların seçimleri, büyük ölçüde her iki cinsiyette de çıplaklığı büyük bir tabu olarak kabul eden, muhakkak yer ve vakitlerde belli kıyafet ve aksesuarların giyilmesini mecburî kılan çeşitli toplumsal ve dini normlar tarafından belirlenir. Giyinme biçimimiz toplumdaki pozisyonumuzu ve toplum tarafından kabulümüzü tabir eder. Günümüz insanı, zorunluluktan ve verimlilikten giyinmeyi bıraktı, daha çok toplumsal statüsüne ve ulusal kimliğine nazaran giyinmeye geçti. Örneğin bugün, yazın en sıcak günlerinde, kıyafetleriniz olmadan işe yahut yemek yemeye gidemezsiniz. Bu uygunsuz olarak kabul edilir. Toplumsal normlara uymak için terlemeniz ve rahatsız olmanız gerekir.
‘ÖRTÜNME İLE DİN BAĞLANTISI EPEYCE KUVVETLİ’
Peki, insanın giyinmeye başlamasıyla dinin ortaya çıkışı ortasında nasıl bir bağ var? Çağlar boyunca dinin giyinmedeki rolü nedir?
Din-kıyafet ilgisini konuşmak için hakikat yaklaşım giyinme değil örtünme olgusu üzerine değerlendirmeler yapmaktır. Örtünme algısının, organize toplumun oluşma ve anaerkil yapıdan ataerkil bir topluma dönüşme sürecinde karşımıza çıkmaya başladığına değinmiştim. Bu sürecin birebir vakitte tam manasıyla bir din kavramının da ortaya çıktığı vakit dilimi olduğunu söylesem şaşırır mısınız sanki?
Ritüel, inanç ve din sıklıkla karıştırılan kavramlardır. Din bu bahiste epeyce keskin bir muhtaçlık listesi sunar. Rastgele bir dinin varlığından bahsedebilmek için muhakkak; adı-sanı, tipi ve misyonu muhakkak olan en az bir ilah yahut tanrıça gereklidir. Çok bilindiği için Yunan Pantheon’undan örnek gösterebiliriz. Mesela; İsmi, Zeus. Tipi, olgun kuvvetli, sakallı erkek. Misyonu, Baş ilah, başka rableri ve insanları yönetir. İşte tam da bu türlü bir karakterin Kalkolitik Çağ’ın sonlarında Mezopotamya’da karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Bir sonraki çağda, yazılı kaynaklar sayesinde bu coğrafyada oluşan din kavramının kökenini ve gelişimini görebilmekteyiz. Örtünme, öncelikle bayanların örtünmesi de bir din kavramının ortaya çıkmasıyla eş vakitte gerçekleşmiş görünüyor. Bunların ortasında bir bağ kurmak için somut kanıtlara tam manasıyla sahip olamasak da yazılı kaynakların vakitle bayanı ikinci plana atması, çıplaklığın yeni erkek hâkim toplumda hor görülmesi bu türlü düşünmeyi mümkün kılıyor. Tunç Çağı’ndan günümüze –tek ilahlı olanlar dahil- tüm dinlerin erkek hâkim toplumlarda ortaya çıktığı ve neredeyse çabucak hepsinde bayan kıyafetlerinin çokça konu edildiğini dikkate aldığımızda bu fikrimiz daha da pekişiyor. Hatta tek ilahlı dinlerin erkeklerin giysi kuşamında da epeyce hassas ve belirleyici olduğunu belirtmek gerekir. Bu sebeple örtünme ile din münasebetinin kuvvetli olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Fakat giyinme dediğiniz vakit tüm dinlerin, toplumların giysi kuşam alışkanlıkları ve giysi kültürleri için çok kıymetli olduğunu söylemeden geçemeyiz. Her inanç –tek merkezli olsalar bile- içinde bulundukları toplumun yapısını yansıtan kıyafet ve aksesuarlar üretti. Din burada, bir idare üzere davranarak, o toplum için kurallar oluştururken, toplumun günlük giysisinden, törensel kıyafetlerine kadar çok geniş bir alanda belirleyicilerden birisi oldu.