Nobel Mükafatı müellif Orhan Pamuk, “Eğer tabir özgürlüğünün toplumda bir prensip olarak geliştiğini görmeyi hakikaten arzuluyorsak, bu konuda Salman Rüşdi üzere muharrirlerin yüreği kâfi olmayacaktır; bu insanların maruz kaldığı ağır nefretin kaynakları üzerine baş yoracak kadar yiğit olmalıyız. Yapmamız gereken, toplumdaki sınıfsal ve kültürel farklılıkların bu nefretteki rolünü açığa çıkarmak için söz özgürlüğü ayrıcalığımızı kullanmaktır.” değelendirmesini yaptı
Serbestiyet, Pamuk’un muharrir Salman Rüşdi’ye taarruz düzenlenmesinin akabinde Atlantic için kaleme aldığı yazıyı çevirdi.
Pamuk’un yazısı şöyle:
“Salman Rüşdi’ye taarruz hakkında kısa bir yazı yazmak istediğimi söylediğim birkaç arkadaşım, yaklaşık 15 yıldır Türk hükümeti tarafından şahsıma tahsis edilmiş müdafaalara sahip olmama karşın, dikkatli olmam konusunda beni uyardılar. Endişelenmekte haklılar.
Saldırının İran’da ve başka İslam ülkelerinde dayanak görmesi sahiden çok üzücü. Rüşdi’nin Şeytan Ayetleri romanında İslam’a hakaret ettiğini düşünen birçok kişi, Associated Press’e verdikleri beyanlarda, muharririn yaralanmasından memnuniyet duyduklarını tabir etti. Birtakımı da bu durumun İran’ın başka ülkelerle olan bağlantılarında yaratacağı tesir nedeniyle telaşlı olduğunu söyledi. Toplumsal medyada lisana getirilen yorumlar üzerinden büyük sonuçlara varmak istemem fakat ülkem Türkiye’deki çeşitli platformlara şöyle bir göz attığımda, birçok kişinin söz özgürlüğünün hakaret özgürlüğü ile karıştırılmaması gerektiğini düşündüğünü gördüm. Gözlemleyebildiğim kadarıyla bu beşerler, muharririn bunu hak ettiğini düşünüyordu ve onun öldüğünü görmekten de şad olacaklardı.
Basılı gazetelerde saldırıyı kınayanlar (bu gazetelerin birçok ya direkt ya da dolaylı olarak devlet tarafından denetim ediliyor), bunu yüklü olarak söz özgürlüğüne verdikleri pahadan dolayı yapmadılar. Tersine argüman ettikleri şey, yaşananın gerek İslam ülkelerini gerek de İslam’ı zan altında bırakmak için Batı tarafından tezgâhlanan bir aksiyon olduğuydu. Dahası, tabir özgürlüğüne kıymet verdiğinden emin olduğum Türk muharrir ve aydınların çok az bir kısmı soruna dikkat çekmekte ve kınamakta istekli oldu.
Mısır ile Türkiye üzere İslam ülkelerinde çeşitli nedenlerden dolayı tehdit altında yaşayan, daha çok “İslamcılar” yahut “İslami radikalizm yanlıları”ndan olmak üzere mevt tehditleri alan müellif ve gazetecilerle uzun uzun sohbet etme fırsatım oldu. Benim Türkiye’de aldığım tehditler öncelikli olarak radikal İslamcılardan değil, Ermeni soykırımı hakkındaki yorumlarıma karşı çıkan ve Türk tarihine hakaret ettiğimi düşünen milliyetçilerden gelmekte. Gerçi bu iki küme aslında birbirinden o kadar uzak değiller ve Türkiye de hâlihazırda aslında İslami-milliyetçi bir koalisyon tarafından yönetiliyor.
Gözetim altında geçen bir hayat, her vakit insanı boğan bir sıkıntı üzeredir. Bu, kişinin unutulmuş olmanın vereceği hazzı asla tam olarak yaşayamayacağı manasına gelir. Korumalarımın sayısı, nerede olduğum ve siyasi atmosferin ne olduğuna bağlı olarak vakitten vakte değişmekte. Korumalarım her ne kadar kibar beşerler olsalar da ya da büyük ölçüde gözümden ırak durmaya çalışsalar da, bu tecrübe hakikaten hiç güzel değil. Şayet bir muhafazadan işini düzgün yapmasını bekliyorsak, onun görünmez olmasını beklemek anlamsız olur; tam aksine bir muhafaza, muhtemel bir saldırıyı bertaraf etmek için varlığını hissettirmelidir. Bu şartlar altında rastgele bir müellif, en doğal ilham kaynağı olan “normal” günlük hayattan süratli bir biçimde kopabilir. 2000’li yılların ortalarında hükümete hakaret etmekle suçlanıp mevt tehditleriyle karşı karşıya kalmadan evvel, günlük hayatımın doğal akışını bozmamak uğruna korunmayı reddettiğim vakitler olmuştu. Öte yandan bir de konutumun ve işyerimin devletin görevlendirdiği sivil polisler tarafından korunduğunu hissettiğim vakitler oldu. Kimse bu hususta benim isteğim olup olmadığını sormamıştı. Gerçi aslında rastgele bir itirazda da bulunmamıştım. Çok geçmeden o kadar çok müdafaam oldu ki, bir kafede oturup yazmak ya da İstanbul’da hedefsiz bir gezinti yapmak benim için nitekim çok zorlaştı.
Öte yandan korunduğunu bilmek elbette itimat verici bir şeydir. Gerek fizikî gerek de kelamlı hücumlara karşı korunmanın getirdiği bir rahatlık vardır. Kafamda Bir Tuhaflık romanım üzerine çalışırken, ünlü bir müellif olmasaydım bile tehlikede olabileceğim uzak ve ürkütücü muhitlerde geceleri fotoğraflar çekebilmeyi korumalarıma borçlu olduğumun büsbütün farkındayım.
Korunma maksadıyla nezaret altında yaşamanın zorlukları o kadar fazla bürokratik kural ve ihtiyaçla birleşir ki, bu da muhafaza hareketini yalnızca muhafazalar için değil, korudukları müellif için de bir çeşit misyon ve rahatsızlık haline getirir. Katılmam gereken bir toplantım olduğunu yahut bir akrabamı ziyaret etmek istediğimi varsayalım. Şayet oraya gitmek için kullanmayı planladığım yol ve aracın gereğince inançlı olduğunu düşünüyorsam ve bunun sonucunda yalnız gitmeyi tercih ediyorsam, muhafazaların bana eşlik etmesini gerekli görmediğime dair resmî bir doküman imzalamam gerekir. İstanbul’dan ayrılıp Türkiye’deki rastgele bir öbür kente gitmek istediğimde ise muhafaza ayarlamak farklı dokümanlar gerektirmekte.
Bütün bu bürokratik mahzurlar ve daima yanında gezen muhafazaların varlığı bir yerden sonra o kadar can sıkıcı bir hal alıyor ki, nezaret altında yaşayan bireyin bir özel hayatı olduğundan bahsetmek imkânsızlaşıyor ve kişi her an gözetlendiğinin farkına varıyor. Vakit zaman, muhakkak başlı müellifleri gaye tahtasına oturtan asıl dürtünün, onların korunuyor olmalarından kaynaklanıp kaynaklanmadığını merak ederdim. Bir amaç olarak tanımlandığınızda, hususla ilgisi olmayan beşerler bile sizi o denli görmeye başlayacak ve sizi garip bir yaratıkmışsınız üzere değerlendirecektir.
Korunmak, bir müellife makul milliyetçi, politik ve dini kümelerin gözünde bir nefret objesi haline geldiğini daima olarak hatırlatır. Kendi tecrübelerimden biliyorum ki en tehlikeli birinci birkaç yıldan sonra müdafaa altındaki bir muharrir “en kötüsünün geride kaldığına” inanmayı isteme eğilimindedir: Tahminen de artık korunmaya muhtaçlığımız yoktur ve eski, hoş, “normal” günlerimize geri dönebiliriz. Ne yazık ki bu karar, birden fazla vakit gerçekçi değildir. İşte bu yüzden tehdit altındaki bir müellifi konuşmaya davet eden üniversiteler ve vakıflar, muharririn içinde bulunduğu durum hakkında ne düşündüğünü yahut ne söylediğini dikkate almadan müellifin güvenliğini otomatik olarak sağlamalıdırlar.
Koruma altında hayatımı sürdürmek, beni sık sık bu tehdit sahipleri hakkında düşünmeye sevk etti. Lisana getirdikleri vefat tehditlerinde hakikaten önemli miydiler? Beni amaç alırken sarf ettikleri kelamların hâlâ arkasındalar mı yoksa beni şimdiye kadar unutmuşlar mıdır? Bu insanları unutmak yahut tehditlerine kayıtsız kalmak, onlarla baş etmenin en yeterli yolu olabilir mi? İşte bunlar, kendime ve sevdiklerime sık sık sorduğum sorular…
Bir müellif ne vakit fizikî hücuma uğrasa, herkes muharririn bu hücuma sözlerle ya da daha çok kitap yazarak karşılık vermesi gerektiğinden bahsediyor. Sahiden bu hal mantıklı mı? Tetiği çekenlerin yahut bıçağı tutanların kitaplarla ortası pek düzgün değildir. Bu beşerler daha fazla kitap okusalardı veyahut kendileri kitap yazabilecek durumda olsalardı, bu cins bir şiddete yönelirler miydi?
Yapmamız gereken, toplumdaki sınıfsal ve kültürel farklılıkların bu nefretteki rolünü açığa çıkarmak için söz özgürlüğü ayrıcalığımızı kullanmaktır. İkinci yahut üçüncü sınıf vatandaş olma duygusu; görünmez, temsilden mahrum ve değersiz hissetmek, insanları radikalizme yöneltebilir. (Örneğin Rüşdi’ye saldıran 24 yaşındaki şahıs, bir mağazada tezgâhtar olarak çalışıyordu.) Öte yandan elbette bir insanı anlamaya çalışmak, onu affetmek veyahut telafisi olmayacak cürümlerini mazur görmek manasına gelmemekte.
Bu cins tehdit ve hücumların altında yatan sınıf temelli kültürel farklılıkları ve milliyetçi kırgınlıkları hatırlamak, sadece söz özgürlüğüne olan bağlılığımızı güçlendirmeye hizmet edebilir. Sınıfsal ve toplumsal statü farklılıkları, birçok nedenle kimsenin duymak istemediği yahut hakkında konuşmaya cüret edemediği tabular haline geldi. Medya, şiddete yönelen insanların fakir, eğitimsiz ve çaresiz oldukları gerçeği üzerinde baş yormuyor, tam bilakis güya bu beşerler edebiyatın kendisine ve temsil ettiği pahalara saldırıyorlarmış üzere yansıtıyor. Şayet söz özgürlüğünün toplumda bir unsur olarak geliştiğini görmeyi sahiden arzuluyorsak, bu konuda Salman Rüşdi üzere muharrirlerin yüreği kâfi olmayacaktır; bu insanların maruz kaldığı ağır nefretin kaynakları üzerine baş yoracak kadar yavuz olmalıyız.”