İlim ve irfan hayatımızda yeri sıkıntı dolacak isimlerden birisi olan Osman Turan, vefatının üzerinden geçen yarım asırlık bir vakit sonra yayımlanan bir armağan kitapla tekrar hatırlandı.
Özellikle Selçuklu Tarihi ile ilgili bir mevzubahis olduğunda ya da Türk Kültürü, Türk Cihan Mefkûresi ile ilgili bir kayıt düşüldüğünde birinci hatırlanacak isimlerden birisi hiç elbet Osman Turan’dır. Hafızlarımızda ve ilim tarihimizde derin iz bırakan Osman Turan Hoca, yakın vakitte kaybettiğimiz pek çok kıymetimiz üzere içinde yaşadığı vakit diliminde hak ettiği ilgiyi layıkıyla görememiş isimlerden birisidir. Hocanın kitaplarını uzun yıllardır yayınlayan Ötüken Neşriyat dışında Ali Birinci Hocamızın yayınladığı biyografi kitabı Osman Turan (Alternatif yay. 2003), Yunus Emre Kaleli’nin 2019’da yayına hazırladığı dört cilt olarak planlanan ve iki cildi neşredilen Türk İlminin Abidesi: Osman Turan, Makaleler (Ötüken yay. 2019) isimli eserler Osman Turan Hocayı daha yakından tanımamıza ve eksik kalan kareleri tamamlamamıza yardımcı olmuşlardı. Artık de birebir isimler tarafından yayına hazırlanan Osman Turan’a Armağan kitabı (Ketebe yayınları, Haz. Ali Birinci, Yunus Emre Kaleli, 2022, 396 s.) hem bir vefa borcunun edası hem de eksik kareleri tamamlayıcı görev ifa ediyor.
Sadece tarih alanında bıraktığı kıymetli yapıtları ve makaleleriyle değil, siyaset sahnesinde milletvekilliğiyle, 1960 ihtilalinden sonra şahsiyetli ve onurlu duruşuyla, sonrasında Türk Ocağı Başkanlığı’ndaki değerli hizmetleriyle anılan Osman Turan Hoca’nın 17 Ocak 1978 tarihinde vefatının çabucak ardından Ahmet Kabaklı, Münevver Ayaşlı, İsmail Oğuz, Orhan Fuat Köprülü, Kemal Fedai Coşkuner, Ali Münif İslamoğlu üzere isimlerin yazdıkları, 2001 yılında Halil İnalcık ile kendisi üzerine yapılmış söyleşi, tekrar sınıf arkadaşları Şerif Baştav, Mehmet Altay Köymen, öğrencisi Ali Sevim’in, yeğeni Fuat Turan ve İsmail Kara’nın kaleme aldığı yazılar yapıtta onun farklı cephelerine değinmektedir. Yapıtı ayırt edici kılan öteki değerli başlıklar ise Ali Birinci’nin Osman Turan hakkındaki kapsamlı biyografisi ve anıları ile Yunus Emre Kaleli’nin hazırlamış olduğu tafsilatlı Osman Turan yazısı ve bibliyografyadır.
KÖPRÜLÜ’NÜN TEVECCÜHÜNÜ KAZANAN GENÇ
Türk kültürüne ve Türk tarihine sayısız eser armağan ederek, siyasi hayatımıza da sürekli hakikati söyleyen bir hatip ve gayret insanı olarak derin izler bırakıp 64 yaşında vefat eden Osman Turan Hoca, Kafkas cephesinde kaybettiği babasının yokluğuna, çekilen maddi imkânsızlıklara karşın çabası, çalışkanlığı ve kuvvetli hafızası ile Trabzon Lisesi’nde arkadaşları tarafından “ayaklı kütüphane” olarak isimlendirilmiş, bu uğraşı sebebiyledir ki 9 Ocak 1936 tarihinde başladığı Dil-Tarih Coğrafya Fakültesi Orta Çağ Kürsüsü’nde Kürsü Lideri Fuat Köprülü’nün kendisini fark etmesi nedeniyle daha okul yıllarında Köprülü’nün asistanı üzere çalışmıştır. Onun çalışkanlığını ve uğraşını Ali Birinci yazdığı biyografide şu biçimde lisana getirmiş: “Fakülte yıllarında Evkaf Apartmanı’nın dördüncü katında bulunan erkekler yatakhanesinde akşamları yatağa girerken de kitabını elinde bırakmaz; başı yastığa, kitabı elinden yere niyete kadar okumaya devam ederdi. Bu çalışkanlığı sayesinde hocası Fuad Köprülü’nün hakikaten de çok kıt olan takdir ve teveccühünü kazanmıştır.” (s.31) Okul yıllarında ve sonrasında devam eden kültür ve cemiyet sıkıntılara olan hassasiyetinin onu her türlü şark kurnazlığından uzak tutup içinde yaşadığı cemiyetin hayati sıkıntılarıyla en canlı ve hassas biçimde bağ kuran tarihçilerin başında zikredilmesine vesile olduğunu da kelamlarına ekliyor Ali Birinci.
TÜRKİYE’DE YAPILMIŞ “İLK TARİH DOKTORASI”
Böylesine kıymetli ve güç bir ismin tezgâhından geçmiş olan Osman Turan, Köprülü’nün rahle-i tedrisinde “On İki Hayvanlı Türk Takvimi” isimli araştırması ile doktorasını tamamlamıştır. Birinci’nin kaydıyla “Köprülü’nün fakültede takdim ettiği dört doktora derecesinin birincisiydi ve tekrar Türkiye’de yapılmış “ilk tarih doktorası” pozisyonundaydı.” (Köprülü’nün başka doktora talebeleri ise Selahattin Çetintürk, Neşet Çağatay ve Mehmet Altay Köymen’dir.)
1954 seçimlerinde Trabzon’dan Demokrat Parti milletvekili adayı olarak gördüğümüz Osman Turan, milletvekili seçildiği bu seçimde Meclis kürsüsünden daima yanlışsız bildiklerini haykırmış ve yeniden Türk ilim ve kültür alanının ihyası için tekliflerini lisana getirmiş. Bulunduğu parti içinde de devamlı surette hakikati söylemekten geri durmayan bir karakter olduğu arkadaşlarının beyanları ile naklediliyor. Turan, 1957 yılındaki seçimlerde Trabzon’da tekrar aday olmuş ve Trabzonluların teveccühü ile tekrar milletvekili seçilmiş ancak 1960 darbesi ile birlikte Yassıada’da 16,5 ay tutuklu kalmıştır. Burada ada kumandanı Albay Tarık Güryay’la yaşadığı tartışma ve sonrasında kendisine dayatılan emre karşı sonucunu hiç düşünmeden kumandanı tokatlaması onun haksızlığa karşı asla tahammülü olmadığının işareti olarak nakledilmiş. Bu hadise sonrası ise hasta haline karşın kendisini Bizans’tan kalma bataklı bir zindana tıktıkları da kitapta yer alan bilgiler ortasında.
GEÇ KALINMIŞ BİR İNTİHAL TESPİTİ
Osman Turan Hoca’nın yazmış olduğu makalelerden seçmelerin de yer aldığı armağan kitapta başka bir dikkat cazibeli çalışma ise Murat Keçiş ve Müjdat Namdar tarafından kaleme alınan “Osman Turan’dan Yapılan Bir İntihal’in Geç Kalınmış Tespiti: Howard Grant Crane’in Doktora Tezi” yazısıdır. Yazıda 1975 yılında Harvard Üniversitesi’nde Howard Grant Crane tarafından hazırlanan doktora tezinde Osman Turan Hoca’nın 1948 yılında Belleten’de yayınladığı “Selçuklu Evresi Vakfiyeleri III: Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri” isimli makalesinin büyük oranda intihal edilerek alındığı gözler önüne seriliyor. Celaddin Karatay hayatı ve vakıfları üzerine yapılan doktora tezinde Osman Turan’ın ilgili makalesi büyük ölçüde araştırmacılar tarafından isim belirtilmeksizin alındığı tespit edilirken tezin yalnızca yüzde 40’lık kısmının özgün öbür yüzde 60’lık kısmının ise intihal olduğu yazıda ortaya konulmuş.
Ömrünün son demlerinde yaşadığı iki büyük olayın kendisini hayal kırıklığına uğrattığını belirten arkadaşı Mehmet Altay Köymen, bunlardan birincisinin Yassıada dönüşü senelerce hizmet ettiği fakülteye alınmaması ve talebelerinin dahi bu konuda karşı duranlar cephesinde yer alması, ikincisi ise sebepsiz yere Türk Tarih Kurumu üyeliğinden çıkarılması olduğunu belirtiyor.
Yeğeni Fuat Turan’ın lisana getirdiği üzere, müstesna bir âlim, ülkü bir mefkûreci ve gözünü budaktan sakınmayan bir fedai olarak Osman Turan bu dünyadan sessiz sedasız gelip geçti. Bizlere düşen onu bıraktığı ilim ve irfan mirasına sahip çıkmaktır.