20. yüzyılı insan ve toplum imajları üzerinden betimleyen anlaşılabilir olduğu kadar hissedilebilir bir tarih metni…
John Lucaks’ın 2013’te İngilizce yayımlanan “Yirminci Yüzyılın Kısa Tarihi” kitabı, Zeynep Çeşit tarafından lisanımıza çevrilerek Ketebe Yayınlarından neşredildi. Kısa bir 20. yüzyıl tarihçesi sunma savı taşıyan yapıt, rakamsal başlangıç-bitiş tarihinden bağımsız, kelam konusu asrı sadece karakteristiğini kazandıran olgular temelinde ele alıyor. Hakikaten 1. Dünya Savaşı’nın başlangıcından Soğuk Savaşı’n son bulmasına dek uzanan 75 yılın özet tarihi aktarılıyor.
Yazar 17 kısımdan müteşekkil yapıtını, gerçeği algılayış ve işleyiş biçimine dair kısa izahla başlatıyor. Bu aslında Lucaks’ın bilimsel çalışmalarında kullandığı yaklaşımın felsefi desteğini betimlediği, epistemoloji temelli bir açıklama. Kitabın hedef, desen ve kısıtlarına değindikten sonra birinci savını tekrar bu kısımda ileri sürüyor.
20. yüzyılda Avrupa Çağı’nın son bulduğu istikametindeki bu sav, kitabın akışı boyunca yer yer tartışılıyor. Hülasa ABD’nin birinci cihan savaşına sonradan dahil olarak ibrenin İtilaf Devletleri’nden yana dönmesini sağlamasının ve harbin başka iştirakçilerine göre çok daha az zayiat vermesinin, birçok sosyo-ekonomik göstergedeki üstünlüğünü pekiştirmesine, temel değerlisi de barış sürecinin kurumsallaşmasında dominant rol oynamasına yol açtığı söylenerek sav doğrulanıyor.
MİLLİYETÇİLİK KAVRAMI ÜZERİNE
Bir öbür sav ise 20. yüzyıl boyunca “milliyetçilik” mefhumunun en yaygın ideoloji ve his olduğudur. Bu noktada asıl dikkati çeken tartışma, milliyetçilik kavramının yalnızca bir öğreti değil, hissiyat olarak da farklı toplumlarda tezahür ettiği konusundadır. 20. asra girilirken yeryüzünün çabucak hemen her noktasında aristokratik yönetimlerin demokratlara kaybetmiş olması, toplumlardan bağımsız olarak hâkim retoriğin ve kabine kararlarının şekillendirilemeyeceği bir siyasi nizamı meydana getirmiştir. Gerçekten 2. Dünya Savaşı’nın dinamosu Nasyonal Sosyalist hareketin söylemi de içerisinde bulunduğu toplumsal yapıdan bağımsız gelişmemiştir. Yapıtta kelam konusu sav, yalnızca Üçüncü Reich özelinde pahalandırılacak olursa, Holokost’un topyekûn biçimde çağırıldığı varsayımı ile desteklenmektedir.
SİYASİ VE SOSYOLOJİK TESPİTLER
20. yüzyılın global tarihçesinin sunulması gayesine karşı ‘Avrupa merkezci’ bir anlatım göze çarpmaktadır. O denli ki kitabın büyük kısmı Avrupa’ya ayrılmış, hatta kıtadaki siyasi gelişmelerin yanı sıra birtakım milletlere ait sosyolojik çözümlemelere dahi yer verilmiştir. Bu asimetrinin farkında olarak Lucaks, kelam konusu imgenin iki dünya savaşının da bu coğrafyada patlak vermesinden ileri geldiğini, akış içerisinde çarpıklığın güzelleştirileceğini yazmaktadır. Ama Soğuk Savaş kısmı betimlenmeye başlandığında da -her ne kadar Kore ve Küba üzere karizmatik örnekler verilse de- Avrupa merkezci anlatım devam etmiştir.
Ta ki Demir Perde’nin Doğu Avrupa’dan tasfiye edilmesine kadar…
Yazar SSCB’nin dünya arenasından çekilmesinin gerisindeki gidişata, aktörlere ve öbür ülkelere dönük tesirlerine değindikten sonra kalemini “Üçüncü Dünya”ya taşıyor. Bu betimlemelerde Muhammed Musaddık, Mahatma Ghandi, Nelson Mandela, Fidel Castro üzere karizmatik önderlerin veya Samuel Doe, Charles Taylor üzere tiranların öne çıkarıldığı, figüre odaklı bir perspektifin kullanılması göze çarpıyor. Tekrar de Panama’dan Mısır’a, Kongo’dan Vietnam’a kadar birçok Üçüncü Dünya ülkesinde vuku bulan siyasi gelişmelerin anti-kolonyalizm ve milliyetçilik temelinde meydana geldiği vurgulanıyor.
Lucaks, bilgiyi öz prizmasından geçirmek konusunda cüretkâr bir bilim insanı. Bilgi, asla var olduğu biçimle kısıtlı değildir onun kaleminde; daima irtibatlandırılır, yorumlanır ve bir kere daha kurulur. Yani her bilginin içerisinde gömülü vaziyette bir potansiyel yığını bulunur.
Kendi deyişi ile, “… Beşerle ilgili her olayın öncesi, sonrası ve esnasında gerçeklik farklı bir ihtimalin rengiyle boyanır.”
Bu yaklaşımı metinlerini salt bulgu derlemesi olmaktan fazla özgün tartışmalara ve çarpıcı çıkarımlara hamile kılıyor. 20. yüzyıl beşerinin, öbür bir söz ile çağdaş insanın, ceddinden farklılaşması konusuna değinildiği esnada mevzubahis tartışmalardan biri başlatılmış oluyor. Bu farklılaşmanın temelinde aristokrasiden demokrasiye geçişten dolayı çağdaş insanın düşünsel ve eylemsel pratiklerinde meydana gelen değişimler bulunuyor. Artık insanın yaşadığı çağa hassas hale geldiği ve tarihin akışına istikamet verme imkân ve kabiliyetini elinde tuttuğu öne sürülüyor.
Tüm bu bahsedilenlerin yanında etimolojik irdelemelere, hatta kusurlu gördüğü tabirlere ait önermelere, Hitler ve Stalin başta olmak üzere birçok devlet önderine dair psikanalitik çözümlemelere, siyaset bilimine konu birtakım nosyon üzerinde felsefi değerlendirmelere yer verilmesi yapıtı yavan bir bilgisel transferin ötesine taşıyor. Ayrıyeten bilimsel üslubun yanında vakit zaman öyküleyici bir anlatımdan da faydalanılması, okuyucunun duyularının göz arkası edilmediği manasına geliyor.
Son olarak denilebilir ki, “Yirminci Yüzyılın Kısa Tarihi” John Lucaks’ın özgün tarih anlatıcılığının seçkin bir eseri ve okuyucuya akademik metinden çok daha fazlasını vadediyor.