Namık Alkan
İZMİR – Osmanlı basını, dünya basın tarihi içinde Fransızca, Rumca, Ermenice, İbranice / Ladino ve Türkçe vb. lisanlarda yayımlanan gazeteleriyle gibisi az bulunan bir yayın dünyasıdır. Osmanlı’da basın tarihinin birinci gazetesi olan Le Spectateur Oriental, birinci Türkçe gazete olan Takvim-i Vekâyi’den 10 yıl evvel, 1821 yılında İzmir’de yayımlandı. “Sosyalist liberal” Gâve de 1908 yılında İzmir’de yayımlandı.
İzmir Basın Tarihi isimli kitabının müellifi araştırmacı Efdal Sevinçli ile İzmir basınının tarihini ve iktidar ile alakalarını konuştuk.
‘MALÛMÂTÇI BABA TAHİRLER’ DAİMA OLMUŞTUR
Tanzimat ve Meşrutiyet yıllarından İzmir basınının iktidar ile bağlantıları nasıldı?
Basın tarihimizde “Malûmâtçı Baba Tahirler” daima olmuştur. Devletin dayanağıyla yaşayan gazetelerin, gazetecilerin en ünlüsü Baba Tahir’dir. Sultan Abdülhamid’in övgüsünü yapıp onu desteklerken iş takipçiliğinden şantaja, jurnalcilikten düzmece evrak ve düzmece haber düzenlemeye, sonunda da Abdülhamid’i aldatıp para çarpmaya uzanan maharetleri olan Baba Tahir’in benzerleri günümüzde de vardır, olacaktır da. Zira iktidarlar, her çeşit övgüyü, yüceltmeyi severler… Eleştiriyi hiçbir iktidar sevmez, yanlış uygulamaların yazılmasından ise hiç hoşlanmazlar!
Osmanlı dünyasına gazete girdiği günden başlayarak kimi kavramların anlatılması bir yana isimlerinin yazılması bile yasaktır! Yasak! Karşılığı, mahpus, kürek, sürgündür. Yasaklı sözcüklerden birkaçını yazalım, isterseniz bugünle de karşılaştırın ve gerisini siz düşünün; anarşi, ihtilal, grev, boykot, hürriyet, cumhuriyet, sosyalizm, sansür, suikast, inkılap, parlamento, diktatör, dinamit, isyan, hafiye, zehir, randevu ve daha niceleri… Bu sözcükler, siyasal gelişmelere, toplumsal şartlara koşut çoğalmıştır. Örneğin Abdülhamid devrinde, Maarif Nezareti’ne bağlı, “yayınları inceleme şurası /sansür heyeti”, devleti / milleti, doğal olarak iktidarı muhafaza vazifesiyle sözcük yasaklama vazifesiyle çalışmaktadır. Yayın yasakları, külhanda yakılmaktan toplatılmasına, süreli/süresiz yasaklanmasına, baskı öncesi denetlenen gazetede, sakıncalı bulunan sözcüğün, haberin sayfadan çıkarılmasına ya da yazınsal yapıtlarda, muharririn kullandığı sözcüklerin kaldırılmasına, yerine hangi sözcüğün konulmasına kadar örnekleri uzatabiliriz. Bu periyoda ait yasaklamaların örneklerini görmek isteyenler, internetten devrin gazetelerini, yasak kararlarının uygulaması olan boş sütunları görebilirler.
Efdal Sevinçli ‘ABDÜLHAMİT PERİYODU MUHALİF MECMUALARINI BUGÜN YAYIMLAYAMAYABİLİRİZ’
Peki, iktidara muhalif yayınlar var mıydı?
Osmanlı’da “muhalif gazete” bulmak konusuna gelince… 1870-1877 yıllarında yayımlanan, örneğin Teodor Kasap’ın çıkardığı Diyojen’den Hayal’e gülmece ve karikatür mecmualarını, bugün yayımlayabilir miyiz sanki diye kendime soruyorum. Evet, birçok yasaklama, sürgün cezaları var. Fakat mecmualardaki tenkitleri okudukça, devrin gülmece müelliflerini, gazetecilerini alkışlıyorum. Abdülhamit’in baskıcı idaresinde, gazetecilerimiz yasaklarla, sürgünlerle boğuşurlarken II. Meşrutiyet’te ise başlangıçta eşsiz bir özgürlük ortamı yaşıyorlar. 31 Mart 1909 sonrası, akabinde bitmeyen savaşlar içinde basınımız yasaklamalardan başını kaldıramıyor.
İstanbul ve İzmir basınında, İttihat ve Terakki Partisi’nin idare yanlışlarıyla Osmanlı topraklarında süratle yayılan çatışmalar, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı’nın ağır sonuçları, birinci büyük ayrışmayı getirir. Basınımızda büyük tartışmalara neden olur. İttihat ve Terakki takımlarının ülkeyi terk etmeleri sonrasında, Ahrarcılar, Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin destekçisi gazeteler, örneğin Köylü, Müsavat, Islâhât ile Hasan Tahsin, gazetesi Hukuk-ı Beşer’de ülkenin parçalanışına neden olan takımların beceriksizliklerini çok sert sözlerle eleştirirler. İttihat ve Terakki Partisi’nin İzmir’deki birinci yayın organı, İttihâd (1908) gazetesidir. İttihâd’ın devamı olan, Haydar Rüştü’nün gazetesi Anadolu da bu hücumlara karşılıklar vermeye çalışır.
İzmir’de birinci sosyalist yayınları hangi periyotta görüyoruz?
6 Ekim 1908’de, Avusturya’nın Bosna Hersek’i ilhakı kararının akabinde Meşrutiyet takımlarının öncülüğünde, çabucak bütün ülkede, “Avusturya emtiâsı almayınız” sav kelamında somutlaşan bir ticari aksiyon gerçekleşir. Çarşı pazarın yanında bilhassa Avusturya gemileriyle limanlarımıza gelen ithal eserlerin boşaltılmaması kararı, bir boykotu, grevi de beraberinde getirir. Boykotaj cemiyetleri kurulur. İzmir Boykotaj Cemiyeti de seslerini duyurmak için İran mitolojisinin kahramanı Gâve’nin ismini verdikleri bir gazete çıkarırlar: “Boykotaj Cemiyeti’nin İzmir’de nâşir-i efkârı, gemici, ateşçi, kayıkçı, vapur ve mavna amelesi, hamal, otomobilci vesâir esnâf ve amelenin müdafi-i hukuku olmak üzere şimdilik haftada bir def’a neşr olunur Osmanlı gazetesidir” Tümceleriyle “işçi sınıfına “seslendiğini açık açık vurgulayan Gâve, toplam 5 sayı yayımlanır (17 Aralık 1908 -15 Ocak 1909).
Osmanlı basınının birinci “sosyalist” gazetesi olarak tanınan Gâve’nin, 24 Aralık 1908 tarihli, bugüne kadar kayıp olan ikinci sayısında, başlığın altında kullanılan “sosyalist liberal” tarifi, niyet dünyamızda hâlâ tartışılmaktadır.
Peki, sizce ‘sosyalist liberal’ tarifi tuhaf değil mi?
“Sosyalist liberal” isimlendirmesi, İzmir’de periyodun muhalif gazetecisi, materyalist ideolojinin birinci savunucusu İzmirli Baha Tevfik’in tenkit oklarının maksadı olur. Gazeteyi sosyalizm prensipleri açısından zayıf ve prensipsiz bulan (İştirakçi) Mehmet Hilmi ile Baha Tevfik’in tenkitleri, Sedad, Özgür İzmir/İzmir Liberal ve Gâve ortasında yeni tartışmalara neden olur. Bu tartışmalar, doğal olarak İttihat ve Terakki ile Ahrâr fırkalarını da karşı karşıya getirir. Baha Tevfik, Özgür İzmir, gazetesinin, 23 Ocak 1909 tarihli, 17’nci sayıda yayınlanan “Âmelî Psikoloji- Gâve Muharririne” başlıklı makalesinde, “sosyalist liberal” tarifini kullanan Gâve’yi sosyalizmi bilmemekle eleştirir. Basın tarihimizde sosyalizm bilgisi üstüne kuramsal birinci tenkit olarak değerlendirdiğimiz yazısında Baha Tevfik, Gâve’de, alt başlık olarak birinci ve son kere kullanılacak “sosyalist liberal” sıfatının gazetenin savunduklarıyla örtüşmediğini, gazetenin sosyalizme ait bir içeriğinin bulunmadığını, İttihat ve Terakki Fırkası’nın güdümünde olduklarını örnekleyerek vurgular. “Dahhâk’ın eder mülkünü bir Gâve perîşân” özdeyişinden yola çıkarak gazetenin içeriğindeki “İttihat ve Terakki Destekçisi Sosyalist Liberal” çizginin yarattığı düşünsel tutarsızlıklara ait bu epey sert “dalaşma” yazısı, devrin İzmir basını ve siyasal partileri ortasındaki çekişmenin de bir yansımasıdır.
‘KELİMENİN BÜTÜN MA‘NÂSİLE SOSYALİSTİZ’
Gazeteci Hasan Tahsin ve gazetesi Hukuk-ı Beşer sosyalist miydi?
Hukuk-ı Beşer‘de birkaç kere sosyalist olduğunu ısrarla vurgulayan Hasan Tahsin’in, gazetesinin 105’inci sayısında, “İftiralara Cevâb” başlıklı yazısında, ideolojik duruşunu şöyle açıklar: “Bazı yadigârlarımızın i‘tilâf-ı mümessil-i askerîlerinden birine hakkımda kahpece ba’zı isnâdât ve inhâmâtda bulunduklarını teessüfle haber aldık. Biz meslek i‘tibârile tekrar edelim adâlet-i ictimâiyye ve muvâzene-yi iktisâdiyye aslını tervîc edenlerdeniz ya‘nî sözün bütün ma‘nâsile sosyalistiz.”
Osmanlı’nın süratle parçalanmaya gittiği günlerdeki yazılarında da doğal olarak yurtseverlik vurgusu öne çıktığını görürüz. Meşrutiyet yıllarında Rum basınında gerçekleşen mürettiplerin grevleri, personel sınıfına dönük gazetelerin yayınında faal olur. Örneğin, Türk müellifler ve mürettipler için çıkarılan Muharrir’in (19 Mayıs 1909, sayı:2) yanında, Rumca Ergatis (İşçi) [24 Ağustos 1908- 5 Nisan 1909] ve Ameroliptos (Tarafsız) [Mayıs Kasım 1919] gazeteleri emekten yana yayınlardır…
İSTANBUL VE İZMİR İKİ BÜYÜK MERKEZ
İzmir’de çıkan birinci gazete hangisiydi? Tanzimat ve Meşrutiyet yıllarında İzmir’de yayınlanan gazetelerle ilgili neler biliyoruz?
Dünya basın tarihi içinde Osmanlı basını, Fransızca, Rumca, Ermenice, İbranice/Ladino ve Türkçe vb. lisanlarda yayımlanan gazeteleriyle gibisi az bulunan bir yayın dünyasıdır. Bu dünyanın iki büyük merkezi vardır: İstanbul ve İzmir.
İzmir’de yayımlanan, basın tarihimizin birinci gazetesi, kamuoyuna Fransızca seslenen, Le Spectateur Oriental’dir.([24 Mart 1821-22 Aralık 1827), (Doğulu Şahit / Seyirci). II. Mahmut’un öncülüğüyle, birinci Türkçe gazetemiz Takvim-i Vekâyi’nin, 1 Kasım 1831 tarihinde, İstanbul’da yayımlandığı düşünülürse, siyasal, kültürel, toplumsal açıdan İzmir’in pozisyonu sanırım daha güzel anlaşılır. Le Spectateur Oriental’i yayımlayan Alexandre Blacque’ın, Takvîm-i Vekâyi’nin Fransızcası Le Moniteur Ottoman’ın (5 Kasım 1831) yayınında, II. Mahmut’un en güvendiği kişi olduğunu da unutmayalım.
Yine, “Anadolu’nun en eski gazetesi” tanıtımıyla, Rum okurlarıyla 84 yıl buluşan Amaltheia’dan (6 Ağustos 1838- 8 Eylül 1922) çok sonra, birinci sayısının tarihine ulaşamadığımız, vilayet gazetemiz Aydın’ın (Temmuz 1869 / Mart 1914) yayımlandığını biliyoruz. Uzun mühlet Türkçe ve Rumca çıktığını bildiğimiz bu resmî gazetemizden elimizde birkaç sayısının olduğunu bilince de kelam bitiyor. Bugün basın tarihi araştırmalarının önündeki en değerli pürüz, bırakın koleksiyonlarını bulmak, gazetelerimizin birçoğunun tek bir sayısını bulamıyoruz. Artık ben “kayıp gazetelerimizin” peşindeyim!
İnanış temelli millet tertibine dayanan idare anlayışıyla, Rumcadan Ermeniceye, Fransızcadan İbraniceye, kendi lisanlarında yayınlar yapan Osmanlı yurttaşlarının çıkardıkları gazetelerin, mecmuaların, kitapların hâlâ kaynakçasına sahip olmadığımızı unutmayalım. Aydın’dan sonra İzmir’de çıkan birinci özel gazetemiz Devir’in (5 Eylül 1872 / 19 Nisan 1873) yakınlarda bulunan 57 sayılık cildi yanında, elimizde hiçbir sayısı bulunmayan İntibah (1875) gazetesinin Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde, litografi/taş baskıyla basılmış, 28 Mayıs 1291 (9 Haziran 1875, Çarşamba) günlü, İlâve-yi İntibâh’ın 8’inci sayısı karşımıza çıkıyor. Yeniden, kentimizin ismini taşıyan, Rumca (Smyrni/İzmir [1870-1876) ile Nea Smyrni/Yeni İzmir (1876-1900- 1914) ve Türkçe, İzmir, (1 Haziran 1896- 8 Haziran 1907) gazetelerini anmalıyız.
Halit Ziya ile Tevfik Nevzat’ın çıkardıkları Hizmet (13 Kasım 1886 -Ocak 1910 // 1 Nisan 1926- 15 Ekim 1933) gazetesiyle yeniden Tevfik Nevzat’ın başyazarlığında yayın dünyasına atılan Ahenk (21 Şubat 1895/2 Ocak 1930) gazeteleri, okurunun beğenerek okuduğu, isimleri hâlâ unutulmayan İzmir gazeteleridir.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonraki devirde hangi yayınları görüyoruz?
II. Meşrutiyet’in duyurumuyla Osmanlı toplumu, 30 yılı aşkın “istibdattan” kurtulurken yaşanan özgürlük fırtınası içinde, basın dünyamızda eşsiz bir gazete, mecmua patlaması yaşanır. İstanbul’da, İzmir’de, hâlâ bu devirde çıkan Rumca, Türkçe periyodik yayınların neler olduğunu saptamakla uğraşıyoruz. Fakat bu yayınların birçoklarının da kısa müddette piyasadan silindiklerini görürüz.
Meşrutiyet’ten İzmir’in işgaline uzanan süreçte, Hizmet ile Ahenk’in yanı sıra İttihâd ( 8 Ekim 1908 / 30 Kasım 1911 ), Gâve (17 Aralık 1908 – 15 Ocak 1909), Hür İzmir ( 5 Ağustos 1907 / 1 Nisan 1909 ), Sedâd (9 Eylül 1908), Köylü (21 Ağustos 1908 / -?- Eylül 1922 ), Anadolu (7 Aralık 1911-11 Mayıs 1919), His (-?-Temmuz 1918 – 11 Mayıs 1919) Hukuk-ı Beşer (No.5-155 // 10 Kasım 1918 /6 Mayıs 1919), Mülhakât (18 Kasım 1908), Müsâvât ( 1911-22- / Ekim 1918 // 30 Temmuz 1919 / 12 Ekim 1920 / -?-) , Islâhât (10 Kasım 1918 / Aralık 1918 / 8 Eylül 1922) yayımlanır.
Meşrutiyet günlerinde, İstikbâl (Eylül 1908), Maşrık-ı Hürriyet (Ekim 1908), Yeni Vatan (Şubat 1909), Yıldırım (Ağustos 1910), Teşhîr (Şubat 1912), İbret (Şubat 1913), Türk (Mart 1913) üzere gazetelerin de birer saman alevi üzere görünüp yok olduklarını biliyoruz.,izmir