Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşunun 100. yılında, ‘tarihsel’ sonuçlar doğurabilecek bir seçime hazırlanıyor. 2020’de ABD’de Donald Trump ve Joe Biden başkanlık için yarışırken, ABD basınında oylamaya “Amerika’nın ruhu için yapılan seçim” diye başlıklar da atılmıştı. Türkiye’nin de, Cumhuriyet’in kuruluşunun 100. yıldönümüne rastlayan 2023 seçimlerinde ‘ruhu’ için sandığa gideceğini düşünen çok sayıda yorumcu var. Prof. Dr. Sencer Ayata ile yaptığımız “Türkiye ve Dünya, Toplum ve İnsan” söyleşi serimiz boyunca Türkiye’nin yaşadığı bu tarihi süreci birçok farklı başlıkla ele aldık. Okumakta olduğunuz sekizinci söyleşimiz ise, AKP’nin 2002’nin sonunda iktidar koltuğuna otururken varlığının merkezinde konumlandırdığı “maneviyat” telaffuzuna odaklanıyor.
Harvard ve Oxford üniversitelerinde konuk akademisyen olarak bulunan, geçtiğimiz periyotta parlamentoya giren ve CHP idaresinde vazife üstlenen Türkiye’nin önde gelen sosyologlarından Prof. Ayata’ya nazaran, partililerin maneviyatı bir “zırh” üzere kuşandığı 20 yıllık AKP iktidarının sonunda elde kalan şey Türkiye’de yaşanmakta olan bir “manevi çöküntü…”
Sencer Ayata, “maneviyatı lisanından düşürmeyen” kimi siyasetçilerin, “değil dünya nimetlerine sırt çevirme, istikrar dahi kurma uğraşında görünmediğini” söyledi. Lisandan maneviyat düşmese de güç ve maddi yarar hırsının bu bireylerde her şeyin önüne geçtiğini tabir eden Ayata, AKP içinde de birtakım isimlerin bu mevzudan duydukları rahatsızlığı açıkça lisana getirdiğini tabir etti.
Prof. Dr. Sencer Ayata
Prof. Ayata, “AKP’nin maneviyatı güçlendirip güçlendirmediği konusunda farklı hatta zıt görüşler var” diyen Ayata, “Bazı müelliflere nazaran AKP iktidarı güçlü manevi dokuyu ayakta tutuyor, lakin yeniden dini muhafazakârlar ortasında birçok muharrir AKP iktidarında manevi dokunun tamamen bozulduğunu söylüyor; güç, rant, para, açgözlülük, gösterişçi tüketim, yolsuzluğun toplumun her alanına, hatta iktidar partisi etrafına de damgasını vurduğunu söz ediyorlar” değerlendirmesini yaptı. Ayata muhafazakâr etraflarda “manevi yozlaşmanın” kaynağı olarak daima Batı’ya işaret edildiğini belirtirken, bu telaffuzun Tanzimat Dönemi’ne kadar uzanan kökenini de irdeledi.
“Millî Görüş hareketinden bu yana AKP ve başka dini muhafazakâr partiler ahlaki üstünlük argümanında bulunuyor” diyen Ayata, “bu savın sırtını, dindar olmanın tabiatıyla ahlak sahibi olmak manasına geldiği varsayımına dayadığını” söz etti. Ayata, “Dahası dini ve ahlaki üstünlüğü kendilerine mahsus bir özellik olarak görenler kendilerinde her istediklerini serbestçe yapma icazeti buluyor. Dini siyasete alet etme, şahsî çıkar aracı haline getirme…” diye konuştu. İktidarın kendinde, insanları kendi ahlaki standartlarına nazaran yargılama hakkı gördüğünü söz eden Ayata, “Beğenmedikleri ne varsa yozlaşmış, dejenere, ahlaksız oluyor. Üzerlerinde bir ahlaki zırh olduğunu, onun kendilerini koruduğu düşünüyorlar. Usulsüzlükler, hukuksuzluklar ve yolsuzluklar konusunda hesap sorulamıyor” görüşünü lisana getirdi.
Ayata’ya nazaran, “siyasi iktidarın ahlaki üstünlük ve manevi kalkınma ismi altında oluşturduğu dokunulmazlık zırhını sorgulamak Türkiye’de siyasetin değerli meselelerinden birisi haline gelmiş” durumda.
Ülkenin içinden geçtiği sürecin sonunda elde kalanın, “birbirine güvenmeyen ve mutsuz bir Türkiye olduğu” değerlendirmesini yapan Prof. Dr. Sencer Ayata, gelecek korkusundan siyasi gerilime uzanan geniş alanda ortaya çıkan tabloya ait olarak T24’ün sorularını yanıtladı.
Sencer Ayata, sorularımıza şu cevapları verdi…
– Altılı Masa’nın son toplantısında AKP iktidarının ve başkanlık sisteminin Türkiye’yi getirdiği nokta “sosyolojik ve ruhsal çöküntü” olarak değerlendirildi. Meğer AKP ve genel olarak muhafazakâr telaffuz, başından beri “maneviyatı güçlendirme bir manevi kalkınma hamlesi” gerçekleştirme savına sahip oldu. Bir çöküntü hakikaten kelam konusu mu, nasıl bir çöküntü sorularına geçmeden evvel bu “manevi kalkınma” konusu üzerinde duralım.
Evet, çok gerçek. Manevi kalkınma, Millî Görüş’ten bu yana İslamcı hareketin ve dini muhafazakârlığın siyasi telaffuzunun merkezinde yer alan bir temel fikir, bir tez, bir amaç. Maneviyat vurgusu İslamcılığın, dini muhafazakârlığın özünü, başkalarından farkını, üstünlüğünü savunmak maksadıyla kullanılıyor. Aksi ise çeşitli maddiyatçı özelliklerle özdeşleştirilen maddecilik. Örneğin liberalizm, sosyalizm, hepsi maddeci ideolojiler olarak nitelendiriliyor.
Necmettin Erbakan ve Tayyip Erdoğan
– Maneviyat çok genel bir kavram. Ne anlamalıyız maneviyat deyince?
Tam da bu nedenle farklı şahıslar, farklı toplum kesitleri farklı şeyler anlıyor. Günlük ömürde maneviyat denince daha çok yürek, sağlamlık, direnme gücünü söz ediyor. “Maneviyatını sağlam tut” diyoruz. İslami niyet ve ideolojide de çok kıymetli yeri olan bir kavram. Manası ve kıymeti konusunda yazılmış çok sayıda çalışmaya rastlamak mümkün.
En genel manada maneviyat, kişinin iç dünyasıyla, özel mahrem alanıyla ilgili olan şeyler. Yani dışsal, ortada olan, açıkta olan, görünen değil. İçsel, soyut, görünmeyen… Dini kanıda manevî alan, manalar dünyası. Bu türlü olduğu için maneviyata büyüklük, üstünlük atfediliyor. Maneviyatçı duruş üstün pahalarla, ahlakla, mefkurelerle, ömürle bir tutuluyor.
– Pekala, maneviyata kıymet verme nasıl bir fikir ve hayat üslubu gerektiriyor?
İdeal manada kasıt bireyci, egoist olmayan kişi. Zira bireycilik kendi çıkarını düşünmekle, bu dünyanın nimetleri için yaşamakla, diğerlerini düşünmemekle bir tutuluyor. Bir bakıma, bencillik, egoistlik, açgözlülük. Bizde tasavvuf geleneğinde, Budizm’de, Hristiyanlığın manastır hayatında da dünya nimetlerinden el çekme anlayışı var. Kişinin benliğini denetim ederek dünya nimetlerine sırt çevirebilmesi. Alışılmış bu türlü görmeyen İslami düşünürler de var. Onlar İslam dininin maddi ve manevi alanlar ortasından bir istikrar önerdiğini söylüyor. Fakat maneviyatı lisanından düşürmeyen kimi muharrirler, siyasetçiler, zenginler; değil dünya nimetlerine sırt çevirme, istikrar dahi kurma gayretinde görünmüyor. Kelamda öbür olabilir lakin davranışta, güç ve maddi yarar hırsı her şeyin önüne geçiyor. Bu AKP’nin içinde de açıkça seslendiriliyor.
– Yani bu ülkü ile bugünün realitesi ortasında büyük fark olduğunu söylüyorsunuz…
Evet, zira günümüzde maneviyat daha çok dış imgeye bakarak bedellendiriliyor. Maneviyat ve ahlak, ibadetle, görünür pratiklerle özdeşleştiriliyor. Gelenekçi ya da dini olduğu düşünülen bir hayat usulü ile birlikte düşünülüyor. İktidar partisine yakın, destekleyen, oy verenler maneviyatçı addediliyor. Örneğin, kadın-erkek eşitliği anlayışı tam kabul görmüş değil. Bir kesim bayanın çalışmasına, kamusal hayatta fazla etkin olmasına karşı. O denli düşünmeyenler de, klâsik cinsiyet rolleri ayrımını özü itibariyle savunmayı sürdürüyor. Yani bayanın dünyasının mesken olması, konut işlerini yapması ve çocuk büyütmesi üzere. Maneviyat sağlamlığı bayanlar üzerinde kurulan kontrolle ölçülüyor. Onlara nazaran bayan ve erkeğin fıtratı farklı.
AKP’nin maneviyatı güçlendirip güçlendirmediği konusunda, farklı hatta zıt görüşler var. Birtakım müelliflere nazaran AKP iktidarı güçlü manevi dokuyu ayakta tutuyor. Hatta bu bahiste kıymetli kazanımlar sağlamış durumda. Lakin tekrar dini muhafazakârlar ortasında birçok muharrir, AKP iktidarında manevi dokunun tamamıyla bozulduğunu söylüyor. Aksine, AKP iktidarı devrinde, değil manevi kalkınma, bilakis bir toplumsal yozlaşma olduğu tez ediliyor. Güç, rant, para, açgözlülük, gösterişçi tüketim, yolsuzluğun toplumun her alanına, hatta iktidar partisi etrafına de damgasını vurduğu söz ediliyor. Lakin hangi görüş savunulursa savunulsun manevi ve ahlaki bedellere tehdidin kaynağı olarak Batı’ya işaret ediliyor.
Cumhurbaşkanı ve eşi Emine Erdoğan, ibadete açılmasına karar verildikten
sonra değiştirilen Ayasofya tabelasının önünde
– Türkiye’nin maddi-manevi yükseliş, Batı dünyasının ise bir gerileme hatta çöküş içerisinde olduğu tarafındaki savla sık sık karşılaşıyoruz. Nedir bu tezin temelleri?
Bu argüman, içerik kısmen değişse de 19. Yüzyıl’dan bu yana sürdürülüyor. Şöyle özetlemeye çalışalım. Bu kanıya nazaran; “Batı uygarlığı, Batı toplumları özünde maddiyatçı. Askeri, ekonomik ve siyasi gücü ve üstünlükleri de aslında aldatıcı. Zira bu toplumlar derin bir manevi buhran içinde. Nedeni ‘dinde reform’ ismi altında dinden uzaklaşmış olmaları. Bu teze nazaran bu sürecin başlangıcı Rönesans ve Islahat hareketleri. İnsan merkezli dünya görüşü, hümanizmanın İsa’nın dini yerine Yunan ve Roma’nın putperestliğini getirmiş olması. Islahat, Aydınlanma derken Batı insanı egoist, açgözlü, saldırgan hale gelmiş durumda. Din zayıflayınca topluluk dayanışması çözülüyor. Manevi bağlar zayıflıyor…”
“Kadının özgürlüğü aileyi sarsıyor!” iddiası
Günümüzde fikirlerini savunmak için şöyle tezler savunuyorlar: “Uyuşturucu kullanımı, fuhuş, eşcinsellik artıyor. Evlilik dışı çocuk sayısının çığ üzere büyüyor… Dinden uzaklaşan beşerler gayesizlik, boşluk ve yalnızlık içinde. Bu çöküşün temelinde aile yapısı ve toplumsal dokunun bozulması yatmakta. Aileyi sarsan, dağıtan ve yıkan değerli bir neden bayanın özgürlüğü…”
Buna karşılık İslamiyet’in farklı bir özelliğe, güce sahip olduğu vurgulanıyor. “Bireyin egosunu, yani nefsini terbiye edebilme gücüne sahip olması; ailenin ve toplumun dağılmasını önleyebilesi…” Ancak İslam toplumları da Batı zihniyetinin, kıymetlerinin, kurumlarının Müslüman toplumlarına nüfuz etmesi tehlikesi ile karşı karşıya.
– Aslında bu görüşler daha eskiye, Tanzimat’a kadar uzanmıyor mu?
19.Yüzyıl’da bu görüşleri savunanlar Osmanlı’nın gerilemesinin kaynağını eski sistemin bozulmasında aramışlardı. Yani ahlaki ve manevi tertibin ve onu ayakta tutan devlet sisteminin bozulması… Nedeni ise ‘asrileşme’ kılıfı altında Batı kurumlarının topluma dayatılması… Lakin o günden bu yana şu görüş de lisana getiriliyor.
“Her ne kadar seçkinler bozulmuş olsa da halk, maruz kaldığı baskılara karşın manevi sağlamlığını korumuş durumda. Yapılması gereken bu sağlam temel üzerinde yanlış gidişe dur demek, büyük bir manevi kalkınma atağı başlatmak… Bunun için dine, geleneklere sıkı sıkıya sarılmak. Bu gerçekleştirilebilirse Batı kültürünün tesirinden kurtulan Türkiye süratle kalkınacak ve geçmişte olduğu üzere büyük bir dünya gücü haline gelecek.”
Birebir bu türlü söylenmese de bu bakışın izlerini çabucak her alanda görebiliyoruz.
“Beğenmedikleri ne varsa ‘ahlaksız’ oluyor”
– AKP iktidarı bu bakış açısından ilerleyerek kendisine bir manevi ve ahlaki üstünlük atfediyor. Bunun ne üzere tesirleri olduğunu düşünüyorsunuz?
Millî Görüş hareketinden bu yana AKP ve öbür dini muhafazakâr partiler ahlaki üstünlük tezinde bulunuyor. Bunun ardında dinin, dindarlığın ahlaki kıymetlerin yegâne kaynağı olduğu fikri yatıyor. Bir bakıma dindar olmanın bizatihi ahlak sahibi olmak manasına geldiği varsayımı var. Gelinen noktada dinden başka bir ahlak anlayışı üzerine konuşmak, din ismine yapılanların ahlaki olup olmadığını tartışmak sıkıntı hale geldi. Dahası dini ve ahlaki üstünlüğü kendilerine mahsus bir özellik olarak görenler kendilerinde her istediklerini serbestçe yapma icazeti buluyor. Kendilerinde dini siyasete alet etme, şahsî yarar aracı haline getirme, diğerlerini kendi ahlak standartlarına nazaran yargılama hakkı görüyorlar. Beğenmedikleri ne varsa yozlaşmış, dejenere, ahlaksız oluyor. Üzerlerinde bir ahlaki zırh olduğunu, onun kendilerini koruduğu düşünüyorlar. Usulsüzlükler, hukuksuzluklar ve yolsuzluklar konusunda hesap sorulamıyor. Siyasi iktidarın “ahlaki üstünlük ve manevi kalkınma” ismi altında oluşturduğu dokunulmazlık zırhını sorgulamak Türkiye’de siyasetin kıymetli meselelerinden birisi haline geldi.
“Her din adamı bu türlü bakmıyor”
Bu görüşlere muhafazakâr çevrelerden, din adamlarından da itiraz edenler kuşkusuz var. Tüm kusurları diğerine yıkmadan kendimizi de gerçekçi bir biçimde, diyorlar. Din anlayışında hak, adalet, şeffaflık üzere kozmik pahaların giderek zayıflamasından rahatsızlık duyduklarını açıkça tabir ediyorlar. Özgürlüğün olmadığı yerde vicdani muhasebenin gelişemeyeceğini vurguluyorlar. Eski Diyanet İşleri Lideri Ali Bardakoğlu’nun “İnsanlar davranışlarının hesabını kendi içlerinde verebilmeli” biçimindeki sözü özgürlüğün kıymetinin altını çiziyor.
– Bir yanda manevi kalkınma, öteki yanda ruhsal ve sosyolojik çöküntü. Hususa ait farklı görüşler üzerinde durduk. Artık bu görüşleri somut olgulara, gerçekte ne olup bittiğine bakarak değerlendirelim. Bir toplumun manevi bakımdan sağlam olması için hepsinden evvel insanların birbirine güvenmesi, yani bir toplumsal dayanışma gerekmez mi? Türkiye’de beşerler birbirine ne kadar güveniyor?
Türkiye, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın tez ettiği üzere “yüksek güvene” sahip bir toplum mudur? Karşılık çok net. Dünya Bedeller Araştırması sonuçları “insanların birçoklarına güvenilebilirim” diye düşünenlerin oranının Danimarka’da yüzde 76, Norveç’te yüzde 75 iken Türkiye’de yüzde 12’de kaldığını göstermekte. Türkiye, dünyada itimadın en düşük olduğu ülkelerden biri. Aileye inanç yüksek lakin vatandaşların kurumlara itimadı adeta yıkılmış durumda.
“Düşük itimat bencillik ve çatışma,
yüksek inanç dayanışma ve huzur yaratıyor”
Güvenmek, oburlarının, sebepsiz yere, bize ziyan vermek istemeyeceklerini, hatta bizim güzelliğimizi isteyeceğini düşünmek demek. Zıddı ise etrafımızdaki insanların bizim kötülüğümüzü isteyeceğini düşünmek. Güvensizlik insanlardan uzak durmaya, yalnızlık hissine, içine çekilmeye yol açıyor. Daha olumsuz tarafı, herkesten kuşku duyuyor. Daima fesat, tuzak, tezgâh, komplo tasası ile yaşıyor. Hasebiyle daima bir savunma hali içinde oluyor. Etrafımdakilerden her an ziyan gelebilir hesabıyla hareket ediyor. Herkes makûs ise, kötülük peşindeyse evvel kendini müdafaaya, bencilce davranmaya başlıyor. Günümüzde birden fazla kimse apartmanda, iş yerinde, hastanede, adliyede, çarşıda, pazarda yabancılarla karşılaşıyor. Çok sayıda kurumla direkt münasebet kuruyor. Ancak diğerlerine ve kurumlara itimat düşük olduğu için günlük yaşama gerilim, hoşnutsuzluk, mutsuzluk damgasını vuruyor. Siyasette ve toplumda baskı ve şiddet artıyor.
Oysa inanç yüksek olunca toplumda duygudaşlık, dayanışma, yardımlaşma ve iş birliği daha fazla gelişiyor. Tansiyonlar ve çatışmalar azalıyor. Ülkeye istikrar, huzur ve barış hakim oluyor. Beşerler daha sağlıklı ve daha memnun bir ömür sürüyor. Gücün tek elde toplanması, iktidarın şahsileşmesi ve keyfileşmesi toplum üzerinde baskı yaratıyor. AKP iktidarında Türkiye bir baskı ve endişe topumu haline geldi.
Güven konusu, siyasetle, siyasi rejimle, siyasi idareyle çok yakından bağlı bir mevzu. Demokrasi ile yönetilen ülkelerde siyasi sistem ve toplumsal nizam itimat üzerine heyetidir. Otoriter rejimlerde ise devlet idaresinde, siyasi ömürde ve toplumda güvensizlik duygusu hakimdir. Rejim otoriterleştikçe insanların birbirine, kurumlara ve sisteme duyduğu inanç azalıyor. Zira güvenin düşük ya da yüksek olması öncelikle özgürlüklerle ilgili. Bunun kadar kıymetli olan bir nokta da eşitlikçi ve güçlü toplumsal devlete sahip toplumlarda itimadın yüksek olması. Türkiye’de “düşük güvenin” en önemli nedenleri ortasında eşitliksizlik, yoksulluk ve toplumsal devletin zayıf olması bulunuyor.
– Tıpkı biçimde değerli bir öbür bahis da, tekrar memleketler arası araştırmalarda Türkiye’nin dünyanın en mutsuz ülkelerinden birisi olarak görülmesi. Bu mevzuda ne söyleyeceksiniz?
Burada çarpıcı olan şu. Türkiye dünyanın en mutsuz insanlarının yaşadığı ülkelerden birisi. Buna karşılık insanların en keyifli olduğu ülkeler gelişmiş, demokratik Batı ülkeleri. Batı insanı boşluk içinde, buhran içinde tezini hatırlayalım. Ortaya tuhaf bir durum çıkıyor. Bencil, gayesiz ve bunalımlı beşerler daha mı keyifli oluyor? Ya da manevi pahalara sıkı sıkıya sarılmak insanları mutsuzlaştırıyor mu? Kuşkusuz her iki soru da abes. Türkiye’de mutsuzluğun neden bu ölçüde yaygın olduğu birtakım somut bilgilere bakarak anlaşılabilir.
“Gelecek beklentisi kötümser”
Mutluluğun kıymetli bir ölçütü insanların geleceğe ait beklentileri. Kendisinin, yaşadığı ülkenin geleceğine karamsar bakan bir kişinin kendini memnun hissetmesi sıkıntı. AKP iktidarı periyodunda gelecekte durumunun daha âlâ olacağını düşünenler giderek azalıyor. “Daha berbat olacak” diyenler bilhassa son beş altı yılda en üst seviyeye ulaşmış durumda. Türkiye’de lakin her dört şahıstan biri geleceğe optimist bakabiliyor. Optimist bakanlar son seçimlerde AKP’nin elde ettiği oy oranının dahi epeyce altında kalıyor.
“Alın terinin karşılığı yok”
Modern bir toplumda memnunluk insanın çalışma hayatı ile de yakından ilgili. Araştırmalar çalışmanın, hak edileni almanın, başarılı olmanın beşere memnunluk getirdiğini gösteriyor. Halbuki Türkiye’de çalışanın hak ettiğini aldığına, çalışmanın muvaffakiyet getirdiğine inananların sayısı giderek azalıyor. Demek ki bunun zıddı kelam konusu. Birileri hak etmeden kazanıyor. Ne kadar efor gösterirsen göster, boş. Alın teri döken değil işini bilen, adamını bulan kazanıyor. Bu türlü düşünülüyor. Emeğinin karşılığını alamadığını, hak etmeyenin kazandığını düşünenler haliyle mutsuz oluyor. Bu beşerler çoğunlukta. Çarpıcı olan, bu türlü düşünenlerin bilhassa son 20 yılda yani AKP iktidarı periyodunda daima artıyor olması.
“Politika mutsuzluğun kaynağı haline geliyor”
Türkiye’de siyasetin hayatı direkt etkilediğini düşünenlerin oranı çok yüksek. AKP iktidarı devrinde bu türlü düşünenler iki katına çıkmış. Meğer gelişmiş demokrasilerde durum bilakis. Beşerler hayatlarının siyasete kuvvetle bağlı olduğunu düşünmüyor. Kısmen de bu nedenle siyasete ilgi azalıyor. Birinci planda bu fark Türkiye açısından olumlu üzere görülebilir lakin pek de o denli değil. Türkiye’de siyaset ve kimin iktidarda kimin muhalefette olduğu, insanın geçimini ve güvenliğini etkiliyor. İktidara yakın olan kişi çocuğuna daha çabuk iş buluyor. İşinde daha çok fayda sağlıyor. Aksi halde dışlanıyor, iktidarın dağıttığı kaynaklardan gereğince hisse alamıyor. Siyaset ayrışmaya, dışlanmaya, haksızlığa uğramaya, geçimsizliğe, çatışmaya sebep olabiliyor. Son yıllarda bu durumda olduğunu düşünenler AKP seçmenleri ortasında da çoğaldı. Sonuçta insanların huzuru, memnunluğu, morali üzerinde direkt rol oynuyor. Siyaset mutluluğun değil mutsuzluğun kaynağı haline geliyor. Yani toplumda siyasetin tesirlerinin artmasıyla mutsuzluk yaygınlaşıyor.
Çizgi: Tan Oral
“Türkiye sevincini kaybetmiş, en az gülen ülke”
Mutluluk ölçümlerinde ömür standardı, ferdî özgürlük, toplumsal alakalara bakarak bedellendiriliyor. Bu hedefle kişinin dinlenme imkânına sahip olup olmadığı, diğerleriyle bağlantılarda saygısızlığa uğrayıp uğramadığı, daima yeni şeyler öğrenip öğrenmediği, özgürlüklerinin kısıtlanıp kısıtlanmadığı, kaygıya, hüzne, gerilime, öfkeye yol açan durumlarla sıklıkla karşılaşıp karşılaşmadığı üzere tecrübeler göz önünde bulunduruluyor. Bu hususlarda 116 ülkede yapılan araştırma sonuçlarına nazaran, Türkiye ve Lübnan insanların olumlu tecrübelerinin en az olduğu iki ülke. Araştırmadan çıkan çarpıcı bir sonuç; bilhassa son beş altı yılda Türkiye’nin sevincini kaybetmiş, en az gülen ülke haline gelmiş olması. İran, Ürdün, Benin, Tunus, Bangladeş, Pakistan, Nepal’den düşük.
Gallup araştırmalarında memnunluğu olumsuz tarafta etkileyen faktörler ortasında siyasi çalkantılar, özgürlüklerin kısıtlanması, eşitsizlik ve yolsuzlukların artmasına yer veriliyor. Bir ülkede yaşayan insanların içinde bulunduğu şartlar o ülkenin dünyanın en mutsuz insanları ortasında yer almasına yol açıyorsa o ülkede güçlü bir maneviyatın olduğunu söylemek sıkıntı. Ve o ülke 20 yıldır daima daha mutsuz hale geliyorsa, o ülkeyi 20 yıldır yöneten iktidarın manevi kalkınma sağladığını argüman etmek daha da sıkıntı.
– Mutsuzluk kendi başına bir sorun lakin yeniden son vakitlerde artış gösteren öbür ruhsal ve toplumsal meselelerle da ilişkili değil mi? Örneğin gençler ortasında uyuşturucu kullanımı üzere.
Türkiye’de uyuşturucu üretiliyor, taşınıyor, dağıtılıyor. Hem de pazarlara yakın. Bu nedenle en fazla uyuşturucu yakalanan ülkelerden birisi. Sık sık yakalanma haberleri okuyoruz. Türkiye kullanım bakımından şimdi en üst sıralarda değil. Lakin son 20-30 yılda ve bilhassa son 10 yılda uyuşturucu dağıtımında ve kullanımında galopan (hızla ilerleyen) bir artış görülüyor. Direkt ve dolaylı unsur ilişkili mevt oranları daima artış göstermekte. Sıhhat kurumlarına tedavi maksadıyla başvuranların sayıları süratle artıyor. Yüksek dozdan ötürü tedavi görenlerin sayısı son 20 yılda 10 binden 300 bine çıkmış. Üstelik uyuşturucu kullanımı nedeniyle ölümlerin en yüksek olduğu ülkelerden birisi Türkiye.
“En çok ziyan görenler fakirler ve gençler”
Toplum bölümleri açısından bakıldığında uyuşturucu kullanımının en çok gençler ve öğrenciler ortasında arttığı görülüyor. Kullanım yaşının 11’e kadar düştüğü belirtiliyor. Kullanım kentlerin fakir bölgelerinde, sosyo-ekonomik bakımdan dezavantajlı kümeler ortasında ağırlaşıyor. Eğitim ve gelir seviyesi düştükçe ve işsizlik arttıkça uyuşturucu kullanımı da artıyor. Kullananlar suça daha yakın oluyor; bilhassa hırsızlık ve yağma. Uyuşturucu ticareti cürümleri o kadar arttı ki cezaevlerindeki her dört mahkumdan birisi bu kabahatten ötürü ceza almış. Ceza alanların sayıları 2002 yılına nazaran 15 kat artmış.
– Ruhsal çöküntü deyince bireylerin, toplumun ruh sıhhatini anlıyoruz. Hakikaten depresyon daima artan bir sorun. Depresyonun sosyolojik boyutları için neler söyleyeceksiniz?
Sayıları izlemeye çalışıyorum. Nitekim çok yaygın. Bireylerin yaklaşık yüzde 40’ında anksiyete bozukluğu, üçte birinde depresyon var deniliyor. Yılda bayanların yüzde 13’ü depresyon hastası oluyormuş. Majör depresyon oranı ise yüzde 3 ile yüzde 6 ortasında değişiyormuş. Aslında bu sayıları destekleyen bir bilgi de var. Depresyon ilaçları satışları. 2007’de 17 milyonken 2021 yılında 59 milyona yükselmiş. Bayanlar ve gençler ortasında daha yüksek oranda görülüyor. Bayanlar çok daha fazla gerilim altında yaşıyor, hislerini daha az dışa vurabiliyor. Daha çok cinsel ve fiziki istismara maruz kalıyor.
– Hangi sosyolojik nedenler kıymetli rol oynuyor? Başka bir deyişle depresyonu neler tetikliyor; yalnızlık, ümitsizlik, ezilmişlik?..
Nedenleri genetik, fizyolojik, ruhsal olabiliyor. Erken ebeveyn kaybı, boşanma, yoksulluk, işsizlik, güvencesizlik, dışlanma üzere olaylar. Gerilim yaratan, travma yaratan olaylar. Ailevi problemler, aile içi şiddet, yalnızlık, yakınlardan takviye görmeme değerli nedenler ortasında. Etraftan makus muamele görme, aşağılanma, ayrımcılığa uğrama, taciz, tecavüz. Altta kalma, geride kalma, ezilme beşerde kaybetmişlik, yenilmişlik duygusu yaratıyor. Kişi kendisini sıkışmış, çaresiz, ümitsiz hissediyor. Karamsarlaşıyor. İçine kapanıyor. Başarısızlık, yetersizlik duygusu hakim olunca özsaygısını yitiriyor.
“Kadınlar kişisel özgürlük dileği ile cemaatçi baskı ortasında sıkışıyor”
Tıpkı uyuşturucuda olduğu üzere Türkiye’de depresyon dezavantajlı toplum kesitleri ortasında daha yaygın. Buralar birebir vakitte gelenekçi bedellerin ve alakaların baskın olduğu toplumsal çevreler. Köy, mahalle, cami cemaati, yatılı okul üzere birey üzerinde sıkı kontrol uygulama eğiliminde olan yerler. Meğer dini muhafazakârlara nazaran buralar maneviyatın güçlü olduğu, sağlam toplumsal dokular. Toplumda ve bilhassa gençler ortasında giderek güçlenen özgürleşme isteğini bastırmaya yatkın toplumsal çevreler. Bilhassa de eğitimli gençler özerk olmak, bağımsız olmak istiyorlar. Toplumsal kontrolün sıkı olduğu yerlerde, muhafazakâr köy, mahalle etraflarında genç kızlar, ailelerine düşkün olsalar da onların etrafından uzaklaşmak, evlenmek, çekirdek ailenin getirdiği özerkliği yaşamak istiyorlar. Aksi halde yapmak istedikleri ile kendilerinden beklenenler ortasında bir uzlaşmazlık, bir sürtüşme, bir tansiyon oluşuyor. Baskı gerilimin, mutsuzluğun, moral çöküntünün kıymetli bir kaynağı. Bu sorunu en çok bayanlar yaşıyor. Ferdî özgürlük dileği ile cemaatçi baskı ortasında sıkışıyorlar. Meskende ve konut dışında bayanların hayatı daha kırılgan. Hem yoksunlukları daha ağır yaşıyorlar hem makûs muameleye daha fazla maruz kalıyorlar. Dini otoriteler ve klasik toplumsal bağlar bu sıkıntılara tahlil üzere gösteriliyor. Lakin AKP’nin tezinin tam aksine klâsik bağlar, birey üzerinde daha çok baskı yaratıyor ve bilhassa bayanların ruh sıhhati üzerinde daha olumsuz rol oynuyor.
– Türkiye’nin değerli toplumsal sıkıntılarının başında aile içi şiddet geliyor. Gün geçmiyor ki bir bayan bir yakını tarafından öldürülmesin. Halbuki daha evvel “Muhafazakâr telaffuzda toplumsal dokunun sağlamlığı ailenin sağlamlığına bağlanıyor” demiştiniz?
Araştırmalar en çok güvenilen kurumun aile olduğunu gösteriyor. Lakin toplumsal dokunun temel desteği olan ailenin içinde görülen uyuşmazlıklar, tansiyonlar, çatışmalar artıyor. Ve doğal şiddet. Öncelikle eşler ve de jenerasyonlar ortasında. Bir yanda geçim meşakkatinin yarattığı iktisat kaynaklı meseleler var. Çalışan bayanların büyüyen iş yükü uyuşmazlıkların değerli nedenleri ortasında yer alıyor. Bayanlar sadece çocukların değil yaşlıların, hastaların bakımından da sorumlu tutuluyor. Gerilimin, mutsuzluğun, depresyonun kıymetli bir nedeni bu tıp günlük ömür şartları. Lakin çatışma ve şiddet deyince temel prestijiyle toplumsal cinsiyet bağlarına bakmak lazım.
“Saldırılar ve baskı bayanların ruh sıhhatini bozuyor”
AKP devrinde bayanlara yönelik şiddet gözle görülür ölçüde arttı. Bayanlar çabucak her gün namus, töre ve ayrılma isteği üzere sebeplerle yakınları tarafından darp edilmekte, öldürülmekte. Her iki bayandan birisi en az bir kere fizikî şiddete uğradığını söylüyor. Bu tıp şiddete en çok maruz kalanlar eğitim ve gelir seviyesi düşük olan bayanlar. Bayanlara yönelik şiddetin artmasında, erkeğe üstünlük atfeden, bayanı erkeğe tabi gösteren, bayanları mesken ve aile ile özdeşleştiren ataerkil siyasi ve kültürel kıymetlerin sürdürülmesi kıymetli rol oynuyor. Ve bunları sürdürmek için bayan üzerinde ağır bir denetim oluşturmak isteniyor. Sorun tekrar baskı, tekrar özgürlük kısıtlaması. Sonuç ise çaresizlik, ümitsizlik, gerilim ve buhran. Farklı olan bu meselelerin en çok yaşandığı yerler tekrar geleneğin, dolayısıyla manevi dokunun sağlam kaldığı sav edilen yerler. AKP iktidarı bayanları geleneklere uymalarını sağlamak için denetleyen, bunun için baskı uygulayan kümelere, kurumlara, örgütlenmelerine dolaylı ya da dolaysız dayanak veriyor.
“İstanbul Kontratı bu sorunun üstesinden gelmeyi hedefliyordu”
AKP iktidarı kendisi tarafından imzalanan İstanbul Sözleşmesi’nden İslamcı ya da katı muhafazakâr diyebileceğimiz kümelerin ve örgütlenmelerin tesiri altında çekildi. Meğer kontrat bayana yönelik şiddeti toplumsal cinsiyet rolleri ile ilişkilendiriyordu. Ve temel kıymetlisi şiddetin önlenmesi konusunda devlete sorumluluk yüklüyordu. Her ne kadar siyasi iktidarın sözcüleri bayana karşı şiddeti tedbire konusunda birebir hassasiyeti göstereceklerini söyleseler de sonuçta Türkiye’yi devlete sorumluluk yükleyen bir milletlerarası mutabakattan çekmiş oldular.
YARIN: Tez edildiği kadar sağlam olmayan toplumsal doku; kabahat ve güvenlik; siyasi iktidar ve hukuk erozyonu; manevi kalkınma mı yoksa ruhsal ve toplumsal çöküntü mü?
|
Prof Sencer Ayata ile Türkiye ve Dünya, Toplum ve İnsan Pandemi sonrası dünya | Prof. Sencer Ayata: Ufukta, gücünü bilimden alan uzman otoritesinin, siyasi otoritenin önüne geçeceği yeni bir aydınlanma görünüyor Yoksulluk ve Eşitsizlik | Prof. Sencer Ayata: Sokak hareketlerinin ortak noktası eşitsizlik; kaynama noktası ise yoksulluk, dışlanma, ayrımcılık, ötekileştirme Gençlik 1. modül | Prof. Sencer Ayata anlatıyor: Z nesli türdeş mi, ‘medya tekeli’ nasıl kırılıyor, Y jenerasyonundan sonra Z jenerasyonu da AKP’den uzaklaşıyor mu? Gençlik 2. kesim | Prof. Sencer Ayata: Genç kesimde çağdaşlık ve laiklik, dindarlık ve muhafazakârlığın önüne geçti; muhafazakâr alanda İslamcılık gerilerken milliyetçilik öne çıkıyor İttifaklar 1. kesim | Prof. Sencer Ayata anlatıyor: ‘Yeni anayasa’ hareketi ne sonuçlar üretebilir; partilerin ittifaklar içindeki durumları ne, CHP otoriterleşmeye karşı neden kritik bir kıymet taşıyor? İttifaklar 2. modül | Prof. Sencer Ayata: Oy kaybı yaşayan MHP ıslahatlar konusunda düşünüldüğünden esnek davranabilir; CHP ve Âlâ Parti seçmenleri ortasında geleceği temsil eden ve süratli büyüyen nüfus öne çıkıyor Kutuplaşma 1. modül |Prof. Sencer Ayata: Muhafazakâr mahalle ile mahallenin çocukları ortasında giderek barizleşen bir fay sınırı oluşuyor Kutuplaşma 2. kesim | Prof. Sencer Ayata: Başkanlık anayasası iktidara dışlayıcı otoriterlik, muhalefete çoğulculuk, Türkiye’ye ise sertleşen kutuplaşma getirdi Dünyada ve Türkiye’de toplumsal demokrasi 1. modül | Prof. Dr. Sencer Ayata anlatıyor: Almanya seçimleri yeni bir sol dalgayı mı haber veriyor? Dünyada ve Türkiye’de toplumsal demokrasi 2. kesim | Prof. Dr. Sencer Ayata: 1980 sonrası uygulanan neo-liberal siyasetler Latin Amerika’da solu, Türkiye’de ise AKP’yi iktidara taşıdı! Dünyada ve Türkiye’de toplumsal demokrasi 3. kesim | Prof. Dr. Sencer Ayata anlatıyor; CHP toplumsal demokrat mı, problemleri ve imkânları ne, gündeminde ne olmalı? Yolsuzluk ve yozlaşma 1.parça | Prof. Sencer Ayata anlatıyor; Türkiye, Yolsuzluk Endeksi’nde AKP devrinde nasıl 54. sıradan 96. sıraya geriledi; yozlaşmanın usulleri ve yaygın olduğu alanlar neler? Yolsuzluk ve yozlaşma 2. kesim | Prof. Ayata: Türkiye’de ahbap-çavuş kapitalizmi işliyor; kayırmacı gelir ve servet transferleri, toplumsal yardımlara ayrılan kaynakları geçti! |