Charles Q. Choi
Bilinen en eski yazı, günümüzde büyük kısmı Irak’ta kalan eski Mezopotamya’da, 5 bin yıldan daha evvel yazıldı. Pekala, ismi bilinen bu birinci muharrir kimdi?
İLK YAZI BİR SÜMER KENTİNDE YAZILDI
ABD’nin Los Angeles kentinde bulunan Getty Müzesi’ne nazaran, arkeolojik keşifler, tarihte bilinen en eski yazının M.Ö. 3 bin 400 civarında Basra Körfezi yakınlarındaki ‘Sümer’ ismiyle bilinen antik bir Mezopotamya bölgesinde icat edildiğini ortaya çıkardı. Biritish Library’nin kaydettiği kadarıyla, ‘çivi yazısı’ diye bilinen bu yazı çeşidi sivri uçlu bir aletin ıslak kile bastırılmasıyla kama biçimindeki işaretler biçiminde yazılıyordu.
New York’taki Metropolitan Sanat Müzesi’nde doktora sonrası küratörlük vazifesini yürüten Erhan Tamur, birçok insanın epik Yunan şairi Homeros, lirik şair Sappho ya da tarihçi Herodot üzere antik devir Yunan entelektüellerini tarihte bilinen birinci muharrir olarak alıntılayabileceğini söylüyor. Ne var ki Tamur, Live Science’a verdiği demeçte, bu figürlerden neredeyse bin yıl evvel, Enheduanna ismiyle bilinen bir prenses, rahibe ve şairin yaşadığını belirtiyor.
Yale Üniversitesi’nde Asur uzmanı olarak misyonunu sürdüren Benjamin Foster ise verdiği demeçte, “[Tarihteki] Birinci müellif derken, kendi ismiyle bildiğimiz ve var olan bir metinle ilişki kurabileceğimiz birinci müellif olduğunu kastediyoruz” diyor ve ekliyor: “Mezopotamya edebiyatının büyük kısmı kelam konusu olduğunda muharrirlerin ismini bilmiyoruz ancak o [Enheduanna] bir istisna.”
Tamur birebir vakitte, Enheduanna’nın M.Ö. 2 bin 334 yılından M.Ö. 2 bin 279’a kadar yaşayan Akad Hükümdarı Sargon’un kızı olduğunu belirtiyor. Tamur, New York’taki Morgan Kütüphane ve Müzesi’nde Ekim 2022’de başlayan ve Şubat 2023’e dek sürecek olan “Yazan Bayan: Enheduanna ve Mezopotamya’nın Bayanları, M.Ö. 3400-2000” başılıklı, Enheduanna’yı husus alan bir standın eş küratörü.
İMPARATORLUĞU TAHKİM ETMEK İÇİN RAHİBE OLDU
M.Ö. 2 bin 300 yılı civarında, Kral Sargon, kuzey Mezopotamya’nın Akad kültürü, güney Mezopotamya’nın Sümerleri fethettiği periyotta Mezopotamya’nın büyük kısmını kendi yönetimi altında birleştirdi. Tamur bu olayın, dünyanın birinci imparatorluğunun ya da devletlerin tek bir otorite altında toplandığı yapı olan Akad İmparatorluğu’nun önünü açtığını belirtiyor.
Sargon, yeni imparatorluğunu pekiştirme uğraşının bir kesimi olarak, kızını Sümerlerin ay ilahı olan Nanna’nın Sümer kenti Ur’daki baş rahibesi olarak görevlendirdi. Tamur, bu rolü üstlendiği vakit Sümerce’de “yüksek rahibe, cennetin süsü” manasına gelen ‘Enheduanna’ ismini aldığını aktarıyor.
Tamur, Ay Tanrısı’nın baş rahibesi ve babasının Ur kentindeki temsilcisi olarak, “Bariz biçimde, Ur kentinde büyük ehemmiyet taşıyan bir şahsiyetti” diyor ve ekliyor: “Ve bütün bu sorumlulukların yanı sıra şiirler de yazdı.”
The Conversation isimli sitede bir makalesi yayınlanan ve Sydney Üniversitesi’nde Asur uzmanı olan Louise Pryke’nin aktardığı kadarıyla, çağdaş dünya, Enheduanna’yı birinci defa 1927 yılında, İngiliz arkeolog Sir Leonard Woolley’nin Ur’da yaptığı hafriyatlar esnasında gün yüzüne çıkarılan bir kaymaktaşı diskin kalıntıları sayesinde öğrendi. Olağanda ABD’nin Philadelphia kentindeki Penn Müzesi’nde korunan diskte, yönettiği tapınakta Nanna’nın kızı Sümer tanrıçası İnanna’ya bir sunak ayırdığı için, Enheduanna ön tarafta imgesiyle ve art tarafta ismiyle tasvir ediliyor.
Enheduanna’nın yazdığı şiirlerden birkaçı Nanna’yı onurlandırıyor. Öte yandan, Enheduanna’nın şiirlerini 2001 yılında ‘Inanna, Lady of Largest Heart’ [İnanna, En Büyük Kalbin Sahibesi] ismiyle İngilizceye çeviren Jungcu analist Betty De Shong Meador’a kalırsa, rahibe, yaşadığı yer sabah ve akşam yıldızı Venüs olan İnanna ile çok daha fazla ilgileniyordu.
EDEBİ YARATININ BİRİNCİ ÖRNEĞİ
Tamur, Enheduanna’nın yazdığı şiirlerde, İnanna’nın, aşk ve savaş tanrıçası Akadlı muadili İştar ile bir tutulduğunu tabir ediyor. Meador, rahibenin yazılarında hem yıkım hem de cömertlik yeteneğine sahip “İnanna hem zalim ve acımasız hem de sevgi dolu ve kibardır” dediğini aktarıyor.
Enheduanna’nın şiirleri, onu zorla vazifeden almaya çalışan -büyük ihtimalle- Ur Hükümdarı Lugalanne’ye karşı yürüttüğü gayret ve gibisi otobiyografik detaylar bağlamında varlıklı içeriğe sahip metinlerdi. Tamur, “Enheduanna, otobiyografik detayları anlatısına eklediğini bildiğimiz birinci yazar” diyor ve ekliyor: “Yanı sıra, kendisi, bizlere bu şiirleri nasıl yazdığına ait bir şeyler anlatan birinci muharrir. Dünya edebiyatında binlerce yıl boyunca kullanılacak olan bir metaforu -bilindiği kadarıyla- birinci kere kullanarak, edebi yaratım hareketini bir doğuma benzetiyor.”
Yazının yepyenisi Live Sciense sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)