Feyziye Özberk
Samsun, Erzurum, Sivas ve Ankara… Ulusal Mücadele’nin, vakit zaman merkezi olmuş değerli tarihi kentlerimiz. Başarısı olanaksız görülen bu çaba, Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkmasıyla başladı. Bu her bakımdan sıkıntı savaş, vatanımızı Batılı emperyalistlerin işgalinden kurtardı. Milletimizi, 100. Yılını kutladığımız Cumhuriyetle taçlandırdı. Bu büyük başarıyı inanılmaz kararlılığı ve yeteneğiyle Ulusal Mücadele’ye önderlik eden Gazi Mustafa Kemal Atatürk’e ve başta canı olmak üzere her şeyini feda eden milletimize borçluyuz.
MİLLETİN ÖRGÜTLÜ GÜCÜNÜN OLUŞTURULMASI
Mustafa Kemal’in etrafındaki birçok aydından en kıymetli farkı, halka güvenmesi, milletin içindeki cevheri görmesi bu cevheri açığa çıkarmanın yolunu, metodunu bulmaya efor harcamasıdır. Mustafa Kemal halka neden güveniyordu? Zira milletini seviyordu. Onun içinde bulunduğu zorun zoru şartları değiştirmek istiyordu. Savaş meydanlarında milletinin neler yaratabildiğinin en yakın şahidiydi. Ayrıyeten Gazi esaslı tarih ve hayat bilgisiyle gelişmişliğin ya da geriliğin kalıcı olmadığını, Türklerin devlet ve ordu kurmaktaki tarihi birikimini çok yeterli biliyordu. Bu durum Mustafa Kemal için inanç kaynağıydı. Onun sözlüğünde durumu ya da zorluğu kabul etmek yoktu. Paşa’nın bulduğu kurtuluş formülü: milletin örgütlü gücünün oluşturulmasıydı. Bu sağlanırsa kâfi otoriteye sahip yetenekli bir başkan yazgı değiştirici olabilirdi.
Mustafa Kemal, bu maksadını gerçekleştirmek için yaptığı birinci çalışmaları Not Defteri’ne kaydediyor:
“Samsun’a çıktım. 19 Mayıs 1919 tarihinden itibaren bütün memlekette mevcut ulusal kuruluşlarla temasa gelmeye ve her yerde teşkilatın desteğine ve genişletilmesine başladım. Birinci evvel kendi kumandama dâhil olan ve olmayan bütün birlikleri bilgilendirme ve ulusal amaç ve teşkilat için harekete geçirdim.” (1)
Burada kelam edilen teşkilat milletin örgütlenmesidir. Bu durumda öncelikli vazife, milletin var olan örgütlerinin güçlendirilmesi, yenilerinin kurulması ve sonra da onların yurt çapında bir merkezde birleştirilmesidir. Bunun için ordunun örgütünden ve öteki imkanlarından yararlanılıyor. Mustafa Kemal, halkın örgütlenmesini, tek ve en inançlı kurtuluş yolu olarak görüyor. Bunu ünlü cümlesiyle kayda geçiriyor: “Milli egemenliğe dayanan, kayıtsız kuralsız, bağımsız bir Türk devleti kurmak!”
İşte bu örgütlenmenin birinci kıymetli adımları, Erzurum’da ve Sivas’ta yapılan kongrelerle atılıyor. Çabanın emeli ve prensipleri karar altına alınıyor. Ve tüm halkı temsil eden bir karar merkezi seçiliyor: Heyeti Temsiliye. Artık sıra bütün vatanı temsil edecek ve iktidarı siyasi ve tüzel kurumlarıyla devralacak Büyük Millet Meclisi’nin kurulmasına gelmiştir.
Erzurum ve Sivas kongreleri, hem İşgalcilerle, onlarla tıpkı safta yer alan Padişah’la, Damat Ferit Hükümeti’yle ve hem de onların şöyle ya da bu türlü tesirinde kalan şahıslarla verilen siyasi ve ideolojik çabayla toplanabildi. Kararlar alabildi. Üstelik bu bireylerin birçoğu Mustafa Kemal’le birlikte, ulusal saftaydılar. Atatürk, Nutuk’ta bu iki çizgi uğraşını; tartışmaları ve delilleriyle anlatıyor.
KÂZIM KARABEKİR PAŞA’NIN İTİRAZI
Heyeti Temsiliye merkezinin Ankara’ya nakli de siyasi tartışmayla alınan kararlardan biridir. Kâzım Karabekir Paşa, 3 Ekim 1919’da Erzurum’dan, Sivas’a yolladığı bir telgrafla bu kanıya karşı çıkıyor:
“Kuvayi Milliye’yi temsil eden yüksek heyetin, değil Ankara’ya, hatta Sivas’ın batısına bile geçmemesi fikrindeyim.” Karabekir Paşa, İstiklal Harbimizin Asılları, kitabında neden bu türlü bir karar aldığını şöyle açıklıyor: “Şimendiferlerle İstanbul’a bağlı ve şimdi ulusal teşkilatı Doğu kadar sağlam olmayan Batı bölgesinde Heyet-i Temsiliye bir felakete maruz kalırsa daha birinci günden ulusal saygınlığımız berbat olacaktı.”(2)
Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta merkezin Ankara’ya naklinin stratejik münasebetini detaylı bir biçimde anlatıyor:
“Heyeti Temsiliye’nin, doğu vilayetlerinden fazla batı vilayetlerine, İstanbul’a yakın bulunmasını gerektiren ve haklı gösteren mantıki sebepler elbette çok idi. Evvela, batı ve güneybatı vilayetlerimizden fiilen düşman işgali altına alınmış olanlar vardı. Bu vilayetlerimizi işgal eden düşman karşısında temelli müdafaa cepheleri teşkil ve onların kuvvetlendirilmesi vasıtalarını temin etmek lazımdı.
Hâlbuki doğu vilayetlerimizde bu türlü feci bir vaziyet yok idi. Kati olarak yakın bir fiili tehlike de beklenen görülmüyordu. Uzak bir ihtimale nazaran, faraza doğudan Ermenilerin fiili bir tecavüzü kabul olunsaydı bile, onun karşısında Kuvayi Ulusala ile desteği kararlaştırılmış olan, kendilerinin (Karabekir Paşa) kumandası altında 15. Kolordu hazır bulunuyordu.
Fakat İzmir cephelerinde türlü kumanda stilleri, çeşitli mahiyette kuvvetler ve türlü ve türlü olumsuz kaynaklardan ziyanlı etkiler vardı. Adana işgaline karşı şimdi cephe teşekkül edememişti.
Bu bakımdan uyulacak yol ve formül şudur ki genel durumu yönetip yürütme sorumluluğunu üzerine alanlar, en değerli amaca ve en yakın tehlikeye elden geldiğince yakın yerde bulunmalıdırlar. Kâfi ki bu yakınlık, genel durumu gözden çıkaracak derecede olmasın! Ankara bu kaideleri üzerinde toplayan bir noktadaydı.(…)
Meclis-i Mebusan’ın İstanbul’da toplanması zarurî görüldükten sonra, Ankara’ya gelmenin ne kadar yerinde ve faydalı olduğunu açıklamayı gereksiz bulurum.”(3)
Kâzım Karabekir Paşa’nın buyruğundaki 15. Kolordu’nun doğuda sağladığı inançlı ortam ve geliştirilmeye başlanan Sovyet Rusya dostluğu (bu dostluk bilhassa Sakarya Savaşından sonra çok güçleniyor) Mustafa Kemal’in batı cephesindeki gayretini kolaylaştırıyor. Ona garanti oluyor. Batıdaki çabayı daha güçlü yürütmek için sırtını rahatça doğuya dönebiliyor.
ANKARA’YA GİDİLİYOR
Mustafa Kemal Paşa, Rauf Orbay ve Heyet-i Temsiliye karargâhı, Sivas’tan ayrılıyor. Gece konaklamalarıyla 9 gün süren güç bir seyahatten sonra Ankara’ya ulaşılıyor.
Heyet, Sivas’tan ayrılırken Sivas Lisesi’nin önünde toplanan binlerce insan onları uğurluyor. Tarih: 18 Aralık 1919, günlerden Perşembe, sabah saat dokuz… Bir küme Sivaslı, at otomobilleriyle Heyet’i kent sonuna kadar izliyor. Kar yağıyor fakat halkın sıcak şovları yolcuları ısıtıyor. Üstü açık, yıpranmış üç otomobil yola koyuluyor. Arabalar, saatte yirmi, yirmi beş kilometre sürat yapabiliyor. Heyet, karda, buzda üstü açık arabalarla, vefat tehlikesi de dâhil çok eziyetli bir seyahat yapıyor.
ANKARA’DA KARŞILAMA TÖRENİ
27 Aralık 1919 Cumartesi saat 11.00’de, 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Cebesoy ile Ankara Valisi Yahya Galip Beyefendi, Mustafa Kemal ve arkadaşlarını Dikmen sırtlarında bekliyorlar.
Heyet, vilayet merkezinde, bugünkü Genelkurmay Başkanlığı önünde toplanan binlerce Ankaralı tarafından, büyük bir tezahüratla karşılanıyor. Ankara Müdafaa-i Hukuk Derneği Lideri Rıfat Börekçi Hoca, Seymenlerle birlikte karşılayanların ortasındadır.
O sabah ajanslarda Mustafa Kemal Paşa’nın geleceği haberi veriliyor. Ayrıyeten sabahtan itibaren davullar ve zurnalarla bütün Ankara halkı karşılamaya hazırlanıyor. Çankaya ve Dikmen zirvelerinden hoş sesli hafızlar ezan ve salat okuyorlar. Köylerden atlarıyla ve kağnı otomobilleriyle binlerce insan karşılamaya geliyor. Yedi yüz piyade, üç bin atlıdan oluşan bir Seymen alayını, Ankara’da bulunan dervişler izliyor. Öğrenciler ve memurlar da merasimde yerlerini alıyorlar.
Mustafa Kemal, karşılama heyetinin önünde arabadan iniyor. Her birinin ellerini sıkarak hatırlarını soruyor. Daha ilerde duran, yedi yüz kadar zeybek kıyafetinde, ellerinde palalarla dizilmiş gençleri görüyor. Paşa, onlara “merhaba” diyerek selam veriyor. Hepsi birden “sağ ol” cevabını veriyorlar. Bu selamlaşma, gençlerin savaşmaya hazır olduklarını anlatan kısa öz iletileriyle tamamlanıyor:
“Paşa: Arkadaşlar, buraya niye geldiniz?
Gençler: Millet yolunda kanımızı akıtmaya geldik.
Paşa: Bu fikirde sabit misiniz?
Gençler: Ant olsun.
Paşa: Var olunuz.”
Bu sırada binlerce insan “yaşa” sesleriyle, alkışlarla ortalığı çınlatıyor. Mustafa Kemal ve arkadaşları, halkla birlikte Hacıbayram’a kadar yürüyorlar. Türbe ziyaret ediliyor. Paşa, burada kısa bir konuşma ile Ankara halkına teşekkür ediyor.
ANKARA ULUSAL BİR MERKEZ HALİNE GELMİŞ
Ankara’da yapılan bu karşılama merasimi, o günlerin şartlarında harikuladedir. Ali Fuat Cebesoy’un: “Ankara’yı nasıl buldunuz Paşam” sorusuna Mustafa Kemal’in verdiği karşılık Paşa’nın da beğenisini, memnuniyetini gösteriyor: “Cidden olağanüstü, tebrik ederim, Ankara gerçekten ulusal bir merkez haline gelmiş.” Bu gelişmede Ali Fuat Paşa’nın rolü, eforu değerlidir.
Ankara’nın ulusal bir merkez haline gelmesinde birkaç kişinin daha katkısı vardır. Bunlardan biri Ankaralılar tarafından vali olarak seçilen, Defterdar Yahya Galip Bey’dir. Heyeti Temsiliye üyesi eski Bitlis valisi Mazhar Müfit’in betimlemesiyle Yahya Galip Beyefendi, çok iyiliksever ve iradeli bir zattır. Misyona başlar başlamaz İstanbul’a sevk olunmayıp hapishanede tutulan 200 İttihatçıyı özgür bırakıyor. Yahya Galip Bey’in bu mert tavrı halkın sevgisini, takviyesini kazanmasını sağlıyor. Halk ona “Hakan” unvanını veriyor. İngiliz işbirlikçisi haline gelen kimi İtilafçı yöneticiler, vatansever insanları İttihatçı suçlamasıyla mahpusa atıyorlar. Evvelki Ankara valisi Muhittin Paşa da bu türlü bir idarecidir. Ulusal Mücadele’ye karşı tavrıyla tanınıyor. Ankaralılar bu nedenle onu istemiyor. Mahpustan özgür bırakılan 200 insanın hatası sadece vatansever olmaktır.
Yahya Galip Bey’in kıymetli bir öteki hizmeti Ankara’da, Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin kurulmasına önderlik etmesidir. Bu Cemiyeti’n reisi Mustafa Kemal’e takviye olan yürekli, vatansever Müftü Rıfat Efendi’dir.
Müftü Rıfat Efendi’nin Ulusal Mücadele’ye dayanağı maddi ve manevi olarak daima devam ediyor. Onun çok değerli bir katkısı da Mustafa Kemal’i ve arkadaşlarını Ankara’daki güç günlerinde parayla desteklemesidir. O, Heyetin parasız kaldığı bir gün, Ankaralı eşrafın kendi ortalarında toplamalarını sağladığı bin lirayı (o periyoda nazaran çok kıymetli ) Heyetin mali işlerini yürüten Mazhar Müfit’e teslim ediyor.(4)
28 Aralık 1919’da Ankara’nın ileri gelenleri, yakın ilçelerden gelen şuralar, ayrıyeten ticaret ve sanat sahiplerinden oluşan bir küme Paşa’yı Ziraat Mektebi’nde ziyaret ediyor. Mustafa Kemal, Mondros Ateşkesi’nden başlayarak tüm gelişmeleri özetleyen ve gayretle kesinlikle muvaffakiyete ulaşılacağını belirten ve inanç aşılayan bir konuşma yapıyor.
Heyeti Temsiliye Merkezi Ankara’dadır
Mustafa Kemal, Ankara’da olduklarını 27 Aralık 1919 tarihli bir bildirim ile duyuruyor:
“Sivas’tan Kayseri yoluyla Ankara’ya hareket eden Heyeti Temsiliye, bütün güzergâhında ve Ankara’da büyük milletimizin sıcak ve samimi vatanperverane tezahüratı içinde, bugün ulaştı. Milletimizin gösterdiği birlik ve azim yapıtı, memleketimizin geleceğinin temini hakkındaki kanaatleri sarsılmaz bir surette destekleyici mahiyettedir. Şimdilik Heyeti Temsiliye merkezi Ankara’dadır. Hürmet takdim eyleriz, Efendim. Heyeti Temsiliye namına Mustafa Kemal.”
Halkın kitlesel olarak iştirakiyle gerçekleşen Sivas – Ankara güzergâhındaki tüm karşılamalar ve toplantılar Mustafa Kemal’in, kimilerinin ha teğe öne sürdükleri üzere yalnız olduğu tezinin gerçek olmadığını kanıtlıyor. Ayrıyeten millet giderek güçlenen bir biçimde Ulusal Uğraş saflarına katılıyor. Gerçekten bu büyük uğraş, şehitlerimizin kanları değerine kazanılan dört büyük zaferle tepeye ulaşıyor. Lozan Antlaşmasıyla kayda geçiriliyor.
Başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk olmaz üzere Ulusal Mücadele’ye ve Cumhuriyet’imizin kuruluşuna katılan bütün vatanseverleri minnet, hürmet ve sevgiyle anıyorum. Sanırım Atatürk’ü candan saymak ve sevmek bugün de ondan öğrenmeyi gerektiriyor. Bugünün tartışmaları ışığında NUTUK yine okunmalı. O, iktidar, oy ya da dayanak uğruna unsurlarından hiçbir vakit taviz vermiyor. Yanlışsız bildiği yoldan ayrılmıyor.
Kaynaklar:
1. Atatürk’ün Not Defteri VII, 25 Haziran 1919, s.39 ve 180.
2. Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimizin Asılları, s. 174, 175.
3. Atatürk’ün Bütün Yapıtları, Cilt: 19, NUTUK I, Kaynak Y., İstanbul, 3. Basım, Mart 2015; s. 252, 253.
4. Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Vefatına Kadar Atatürk’le Birlikte, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2019, İki cilt; s. 488, 507.
Feyziye Özberk