Dünya güç bir ikilem karşısında. Birleşmiş Milletler’e nazaran ziraî üretim 2050 yılına kadar yüzde 50 artmalı ki, dünya nüfusunun artan besin muhtaçlığı karşılanabilsin. Yeniden bilimsel hesaplara nazaran global ısınma 2050 yılına kadar 1.5 derece ile sınırlanabilsin ki, iklim değişikliğinin önüne geçilebilsin.
Öte yandan besin üretim sürecinin yerküre ve atmosfer üzerinde önemli yan tesirleri var. Mesela iklim değişikliğine yol açan sera gazı emisyonlarının üçte biri besin sistemlerinden kaynaklanıyormuş. Tıpkı formda biyoçeşitlilikteki kayıpların yüzde 80’inden besin üretimi sorumlu tutuluyor. Su tüketiminde de besinin büyük hissesi var. Yeryüzündeki taze su rezervlerinin yüzde 70’ini yeniden besin kullanıyormuş.
Dolayısıyla bu meselelerin hepsine eşanlı bir tahlil bulmak kolay değil. Bir tarafta doyurulmayı bekleyen milyarlarca insan ve öteki tarafta tahlil bekleyen ve ömrü tehdit eden global ısınma sorunu var.
Bu güç denklemin tahlili için öne çıkan birinci alan besindeki kayıp ve atıkların önlenmesi.
Dünyada üretilen besinin neredeyse üçte biri israf oluyor ya da kayboluyor. O denli az bir ölçüden bahsetmiyoruz. Konuştuğumuz sayı 1.3 milyar ton civarında. Hesaplamalara nazaran bu süratle giderse 2030 yılında dünyada 2.1 milyar ton besin kayba uğrayacak ya da atık haline gelecek. Öte yandan kestirimlere nazaran tekrar 2030 prestijiyle 840 milyondan fazla insan açlık ile karşı kaşıya kalacak. Türkiye’de üretilen yaklaşık 55 milyon ton meyve ve zerzevatın yüzde 40’a yakını daha kullanılamadan yok oluyormuş. Çok önemli bir kayıp bu. Eser tarladan perakendeciye gelinceye kadar kayba uğruyor, perakendeciye ulaşmayı başaranların bir kısmı de ya satış ya da tüketim kademesinde atık haline geliyormuş.
Gıdada israf ve kayıp daha birinci adımda başlıyor. Aslında en yüksek kayıp zincirin birinci basamağı olan ziraî üretimde, hasat öncesinde ve sonrasında yaşanıyor. Bu kademede neredeyse yüzde 20’lik kayıp var. Yükleme, depolama, paketleme, dağıtım ve tüketimde ortaya çıkan atıklarla birlikte kayıp oranı daha da artıyor. Sorun yanlış hasattan başlıyor. Çiftliklerin küçük ve modüllü olması, kooperatifleşmenin azlığı, klasik üretim ve sulama üzere pek çok neden var.
Kayıpların ölçüsü ve hali ülkeden ülkeye değişiyor. Gelişmekte olan ülkelerde atıkların ana sebebi yüklü olarak üretim sürecindeki meseleler ve depolama tesislerinin olmaması. Gelişmişlerde ise sorunun ana adresi sürecin son halkası, yani tüketiciler. Gelişmiş ülkelerdeki tüketiciler her yıl Sahra-altı Afrika’nın ürettiği besin kadar gıdayı israf ediyormuş. Başka bir deyişle gelişmiş ülkelerin sorunu muhtaçlığın çok üzerinde üretim yapmak, az gelişmişlerde ise üretim, hasat ve depolamada ilkel usulleri kullanmak.
Önlem için ne yapmalı?
Kayıp ve israfın önlenmesi, atık ölçüsünün azaltılması için birinci adım kayıpların nasıl ve nerede gerçekleştiğini bulmak. Daha sonra bunlara yönelik aksiyonları almak gerekiyor.
Isı denetim eksikliğinin giderilmesi, tedarik zincirinde altyapının oluşturulması ve var olanın güzelleştirilmesi, açık kasalı nakliye yerine soğutmalı araç kullanılması; çürük, ezik ve yaralı eserin ayıklanması, marketlerde soğuk ortamda ambalajda sergileme yapılması üzere uygulamalar ile kayıplar azaltılabilir. Daha gelişmiş üretim teknikleriyle ve damla sulama üzere prosedürlerle birebir ölçüde gıdayı daha az emisyonla üretmek mümkün. Besinler üzerine konulan ve gereğinden daha kısa müddetli tutulan son kullanım tarihlerinin biraz daha uzatılması da tekrar besin israfına karşı önerilen yollar ortasında yer alıyor.
Bunun da ötesinde, tüketiciler ortasında besin kayıp ve israfına karşı farkındalık yaratılması ve kimi yönlendirici yasal uygulamaların devreye sokulması gerekiyor. Gelişmiş batılı ülkelerde besin israfını azaltmaya yönelik devlet siyasetlerinin uygulamaya konulduğu örnekler yakından incelenmelidir. Mesela İsveç besin atıklarının yarısının biyolojik süreçler için ayrılmasını ve yüzde 40’ının ise güç geri kazanım projelerinde kullanılmasını hedeflemiş. Tıpkı biçimde besin fazlasının besin gereksinimi olanlara ulaştırılması için besin bankacılığının başlatılması ve yaygınlaştırılması öbür bir usuldür.
Hanelerde ne yapabiliriz?
Gıda kayıpları ekonomiler için su, toprak, güç, işgücü ve sermaye kaybı manasına geliyor. Tüketiciler açısından ise paranın havaya uçması, aile bütçelerinin bozulması demek. Türkiye’de çoklukla ortalama enflasyonun üzerinde seyreden yüksek besin enflasyonunun gerisindeki değerli nedenlerden biri de besindeki bu kayıplardır. Besin israfının kıymetli bir kısmı da hanelerde gerçekleşmektedir.
Bundan 5 yıl evvel yeniden Milliyet’te birebir mevzuda yazarken tüketicilere 5 tavsiyede bulunmuşum. Bu tavsiyeler hala geçerliliğini koruyor:
1) Alışveriş listesi hazırlayın ve bu listeye sadık kalın.
2) Aldıklarınızı tüketin ve kalanları öbür yemekte kullanın.
3) Yiyecekleri taze tutun, kullanamadığınızı dondurun.
4) Küçük porsiyon tercih edin.
5) Utanmayın; restoranda yiyemediğinizi paketlemelerini isteyin.
Bu 5 tavsiyeye ek olarak bir de 6 ve 7’ncisi var.
6) Besinleri hava geçirmeyen kaplarda yahut polietilen torbalarda saklayın.
7) Muhtaçlığınızdan fazla olan yiyecekleri paylaşın. Ya besin bankalarına bağışlayın ya da komşunuza ve gereksinimi olanlara verin.
En günahkâr olanı kırmızı et
Gıdalar tarladan sofraya kadar olan seyahatleri uzun ve karmaşık bir süreçtir. Arazi kullanımı ve çiftliklerdeki süreçler, gübreleme, hayvanların meralarda beslenmesi ve midelerindeki metan gazı oluşumu, ziraî eserlerin tohumdan hasada kadar olan süreçleri, hasattan sonraki taşınma ve depolanma basamağı, soğutuculara girmesi, ambalajlanması üzere her bir etap atmosfere değişik seviyelerde sera gazı salınımına neden olur. Atmosfere salınan sera gazlarının üçte birinin besinin bu seyahatinden kaynaklandığını hesaplanıyor.
Hayvansal bazlı besinler çoklukla bitki bazlı olanlardan daha fazla sera gazı üretiyor. Bitki bazlılar da kendi içlerinde düşük ve orta düzeyde karbon ayak izi olanlar olmak üzere ayrılıyor. Sera gazı salımı tarafından en pakı fındık ve ceviz, en günahkâr olan besin ise kırmızı etler, bilhassa büyükbaş hayvan etleridir. Hayvansal besin üretimi sırasında açığa çıkan metan ve azot oksit üzere gazlar atmosferi kirletmektedir. İklim değişikliğine karşı bir katkıda bulunmak istiyorsanız kırmızı et ve et eserleri tüketimini azaltabilirsiniz.