İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) daimi üyeleri ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa ile Almanya (5+1) ortasında 2015’te imzalanan Kapsamlı Ortak Hareket Planı (KOEP) olarak isimlendirilen nükleer mutabakatın tekrar uygulamaya konulmasına yönelik görüşmeler son günlerde neredeyse gündeme dahi gelmiyor.
Bir yandan ülke idaresinde KOEP zıtlığıyla bilinen muhafazakar kesitten İbrahim Reisi’nin cumhurbaşkanlığı makamında bulunması, öteki yandan Tahran’da başörtüsü kuralını ihlal ettiği gerekçesiyle ahlak polisi tarafından gözaltına alındıktan sonra hayatını kaybeden Mahsa Amini olaylarının patlak vermesi ve bu olaylarda emniyet güçlerinin orantısız güç kullanmasını münasebet gösteren Batılı ülkelerin İran’a yeni yaptırımlar uygulaması, tarafların nükleer muahededen bir epey uzaklaşmasına neden oldu.
İsrail‘de İran aksiliğiyle ön plana çıkan Likud Partisi önderi Netanyahu’nun yine başbakan olması da nükleer mutabakatın zora gireceğinin işaretlerinden biri kabul ediliyor.
İRAN’DA MUHAFAZAKARLAR KOEP’İ İHANET KABUL EDİYOR
Dönemin Cumhurbaşkanı Hasan Manevî ve Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’in uğraşlarıyla 2015’te imzalanan mutabakat, yaptırımların kaldırılması ve yabancı sermayenin ülkeye gelmesi ümitlerini artırmıştı.
O günlerde birçok ülkenin siyasi ve ekonomik temsilcileri ikili bağlantıları artırmak için Tahran’ı ziyaret ederek görüşmeler yapıyordu. Bugün İran’da gücü elinde tutan muhafazakar kesim ise muahedeyi ülkeye ihanet olarak nitelendiriyordu.
Ancak eski ABD Lideri Donald Trump’ın 2017’de muahededen çıkması Tahran idaresinin o devir mutabakatla birlikte elde ettiği ruhsal üstünlüğü kaybetmesine neden oldu.
BİDEN: “NÜKLEER MUAHEDE ÖLDÜ”
İran’la nükleer muahedenin tekrar uygulamaya konulmasına yönelik görüşmeler bir müddettir askıda. Bunun yanında çeşitli gelişmeler ve açıklamalar da muahedenin çıkmaza girdiği yorumlarına yol açıyor.
ABD Lideri Joe Biden’ın 4 Kasım’da düzenlediği bir mitingde İran ile 2015’te yapılan “nükleer mutabakatın öldüğünü” söylediği anın imajı geçen ay toplumsal medyada gündem oldu.
Yayımlanan görüntüde, dinleyicilerden birinin “Başkan Biden, İran ile nükleer muahedenin öldüğünü açıklar mısınız lütfen?” sorusu üzerine Biden, “Anlaşma öldü lakin bunu resmi olarak açıklamayacağız. Bunun birçok nedeni var.” tabirini kullandı.
Öte yandan, Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Kurulu Stratejik Bağlantı Koordinatörü John Kirby, Biden’ın kelam konusu görüntüsüyle ilgili soruya, “İran’la nükleer muahede şu anda önceliğimiz değil ve gündemimizde de değil.” karşılığını verdi.
Anlaşmayla ilgili halihazırda hiçbir gelişmenin olmadığını vurgulayan Kirby, “İran kendi halkını öldürmeye devam ederken ve Rusya’ya insansız hava araçları (İHA) satarken yakın vakitte bir mutabakatın gerçekleşeceğini öngörmüyoruz.” diye konuştu.
Almanya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Christopher Burger de 28 Aralık’ta Berlin’de gazetecilere yaptığı açıklamada, Alman hükümetinin İran’daki Mahsa Emini şovlarında halkın yanında durduğunu belirterek, nükleer mutabakatın bugünlerde gündeme gelmesini beklemediğini söyledi.
Burger, “Bize nazaran, şu anda İran’ın nükleer müzakerelerinin tekrar başlaması için rastgele bir belirti yahut sebep yoktur. Şu an odak noktamız müzakereler değil, özgürlükleri, ömürleri ve onurları için sokaklarda ayaklanan insanların yanında olmaktır.” sözlerini kullandı.
“İRAN İDARESİ SÜRECİ UZATMAYA ÇALIŞIYOR”
İranlı kimi uzmanlar da mutabakata dönüşün mümkün olmadığını savunuyor.
İranlı eski diplomat Feridun Meclisi, 25 Aralık’ta Etemadonline haber sitesine verdiği demeçte şunları söyledi:
“Nükleer mutabakatın tekrar hayata geçirilmesi beklenen gözükmüyor. İran idaresinden müzakerelere hazır olduklarına yönelik açıklamalar, görüşmeleri uzatmaktan öteki bir gaye taşımamaktadır. Bugün bir hizip olarak iktidarda olanların bir kısmı başından beri KOEP’e karşıydılar ve vazifeye gelmeden evvelki hükümeti KOEP muahedesiyle ilgili olarak kınamışlardı.”
İran Azad Üniversitesi Memleketler arası Alakalar Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Mehdi Mutahharniya da 30 Aralık Shafaqna haber sitesinde yer alan değerlendirmesinde, 2015’te imzalanan nükleer mutabakatın öldüğünü, İran’ın insan hakları evrakının KOEP’in önüne geçtiğini söyledi.
Mutahharniya, “Eski Dışişleri Bakanı Cevad Şık tarafından 2015’te imzalanan muahede bir daha geri dönmeyecek. ABD, İhtilal Muhafızları Ordusuna yeni yaptırımlar uyguladı. Ancak bunun da ötesinde memleketler arası baskılarla İran’ın insan hakları evrakı KOEP’in önüne geçmiştir.” dedi.
İRAN İLE NÜKLEER MUTABAKAT VE MÜZAKERE SÜRECİ
İran ile 5+1 ülkeleri ortasında 2015’te imzalanan mutabakat, yaptırımların kaldırılması karşılığında Tahran’ın nükleer faaliyetlerinin düzenlenmesini ve kontrol altına alınmasını öngörüyordu.
Washington, eski Lider Donald Trump periyodunda mutabakattan tek taraflı çekilerek İran’a yine yaptırım uygulamaya başlayınca Tahran da mutabakattaki taahhütlerini kademeli olarak durdurmuş ve tekrar yüksek seviyede uranyum zenginleştirme dahil bir dizi adım atmıştı.
Anlaşmanın tekrar uygulanmasını sağlama ve ABD’nin mutabakata dönüşü için Nisan 2021’den itibaren Avrupa Birliği’nin (AB) koordinatörlüğünde Viyana’da yapılan müzakereler, 8 Ağustos’ta sona ererken, müzakerelerin koordinatörlüğünü üstlenen AB’nin sunduğu taslak mutabakat metni sonrasında taraflar son mutabakata varma konusunda evvelki aylara göre daha olumlu işaretler vermişti.
Anlaşma taslağına ait AB aracılığıyla yapılan dolaylı müzakereler sonucunda ABD idaresi, İran’ın sunduğu metnin “yapıcı” olmadığını açıklamıştı. ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, 9 Eylül’de yaptığı açıklamada, muahede metnine İran’ın karşılığının “kendilerini gerilettiğini” söylemişti.
İran’ın yaptırımların kaldırılması ve ABD’nin tekrar muahededen çekilmeyeceğine dair istediği teminatların mutabakat ihtimalini zayıflattığı belirtiliyor.