29 Ekim 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin 99. yıldönümünü içimizde her zamanki coşku, çalışkanlık ve üretkenlikle kutluyoruz. Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarıyla bu ülkeyi kurmak, yaşatmak ve geliştirmek için emeği geçen kim varsa hürmetle anıyoruz. Türkiye’nin ekonomik konjonktürde sıkıntı geçen özellikle son 1 yılında ana gündem olan iktisada bir de o periyodun gözlüğünden bakmak istiyoruz. 1923’te savaştan çıkmış, borçları sebebiyle yabancı sermayenin damarlarına nüfuz etmiş olduğu, bilhassa çalışan erkek nüfusunun azaldığı bir ülkeden, dünyanın sanayi ihtilalini yakalayan, Osmanlı’nın borçlarını ödeyen, toplumsal ve kültür alanlarında gelişen, kentleşen, demokrasiye ulaşan ülkesine hangi kaideler sağlandı?
Öncelikle bu içerikte kullandığımız kaynakların sahipleri👇
Duayen iktisat tarihçisi Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Şevket Pamuk’un ‘Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi’ isimli yapıtıyla Topkapı Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Emre Alkin ile Yalın Alpay’ın birlikte hazırladıkları ‘Olaylarla Türkiye Ekonomisi’ isimli kapsamlı kitaptan yararlandığımızı belirtmek isteriz.
Cumhuriyet kurulurken, iktisat nasıldı?
Savaştan çıkılmış, kırsal nüfus yüklü olarak iktisadı tarıma bağlı bir ülkede bilhassa erkek nüfusu azalmış, dul ve yetimlerin yükte olduğu, ticari olarak da ana çıkarlı alanların yabancı sermayenin elinde olduğu, dış borçları yüksek olan bir Osmanlı Devleti mirasıyla, dünya konjonktüründe de 1. Dünya savaşının açtığı yaraların bulunduğu bir ortam bulunuyordu.
Lozan’da bu kurallarla görüşmeler yapıldı. 3 ana öge öne çıktı👇
-
Kapitülasyonlar 👉 Kaldırıldı
-
Serbest Ticaret Muahedeleri 👉 1929’a kadar vergi oranları sabitlendi.
-
Osmanlı’nın borçları 👉 Belki de en zoru buydu: 1928 yılına kadar müzakereleri süren bu kısım, 85 milyon altın paraya ulaşan borcun yüzde 67’si Türkiye Cumhuriyeti’ne kaldı. Ödemeler 1929’da başladı, 1954’te bitti.
Ülkede 1914 yılında 16,5 milyon olan nüfus 1924 yılında 13 milyon olmuştu. İstanbul’un nüfusu 900 binden 700 bine, İzmir’in nüfusu 300 binden 150 bine gerilemişti.
Tehcir ve mübadelede de zanaatkârların, tüccar ve tefecilerin değerli bir kısmı da gitmişti. Savaşlar esnasında fabrikalar işleyemez hale gelmiş, tarımda değerli bir yeri olan hayvanların sayısı azalmış, makine ve teçhizat kaybı da büyük olmuştu.
Tarımdaki aşar ve ağnam vergileri kaldırıldı.
Hem tarımı desteklemek hem de bu vergiler üzerinden kırsal kısımdaki vatandaşları sömüren nizamı sona erdirmekti gaye. Vergi gelirleri için ağır bir darbe olsa da emel kent iktisadından kazanmaktı. 1920 ve 1930’lu yıllar bu açıdan tarımda süratli bir toparlanma devri oldu.
“Başta bütün dünyanın saydığı Başkumandan; demir ağlarla ördük anayurdu dört baştan.”
www.guncelakademi.com
Yeni sonlar ve yeni iktisat amacıyla öncelik yurt içindeki ulaşım ağını güçlendirmekti. 50 yılda Osmanlı Devleti’nin 4 bin kilometre olarak inşa ettiği ve ana emelin tarım eserlerini limanlara taşımak olduğu demiryollarına, 14 yılda 3 bin kilometre yeni demiryolu eklendi.
Sadece iktisat değil kültürel bir ağ da kurmak istendi. Bu devirde demiryollarına ayrılan bütçenin GSYH oranı GAP projesinden fazladır.
Yeni İktisat Modeli!
Öncelikle yabancı sermayeden çok yara alan iktisatta ‘milli ve yerli’ bir müteşebbis sınıfı oluşturmak amaçlandı. İktisatta güçlü olmamanın bedeli 1. Dünya Savaşı’nda ödenmiş olduğunda ‘3 beyaz’ yani ‘bez, şeker, un’da kendi kendine yetmek üzere hareket geçildi.
1920’lerin iktisadi siyasetlerinin temel çerçevesi, özel bölümün lehine, özel dalı güçlendirmek ismine lakin sonlu da olsa devletin müdahaleci olduğu bir piyasa anlayışı hedeflendi.
İzmir İktisat Kongresi, cumhuriyetin ilanı öncesi, o periyodun önde gelen iş dünyası temsilcileriyle yapılmıştır.
Kongrede, her bölgeden bir tüccar, bir zanaatkâr, bir personel, bir banka temsilcisi, bir şirket ve üç çiftçi olması istenmiş olsa da maddi imkânsızlıklar yarı yarıya bir iştirak olmuş, öne çıkanlar da İstanbullu tüccarlar ve ziraî kesim olmuştur. İstanbullu tüccarlar, Anadolu tarım kesiti kadar Kurtuluş Savaşı’na müdahil olmadıklarından İzmir İktisat Kongresi’nde dayanak gösterisinde de bulunmuşlardır.
Kongre’nin değerli emelleri vardı.
Kongre’nin değerli gayeleri ortasında hem Anadolulu tarım ve İstanbullu tüccar kesiti kaynaştırmak, hem de memleketler arası topluluğa iktisadi gövde gösterisi yapmak vardır.
Hali hazırda İstanbul’da ithalat-ihracat faaliyetlerinin yüzde 4’ü, komisyonculuğun yüzde 3’ü, limanların azınlığı, borsa kurumlarının yüzde 5’i, toptancıların yüzde 15’i, perakendecilerin de yüzde 20’si Türklerin elindeydi.
Ancak Kongrede dış dünyaya kuralları Türk hükümetinin belirleyeceği bir biçimde yabancı sermaye de çekmek hedefi taşınıyordu.
İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlar tavsiye niteliğinde olurken, yeni Cumhuriyet hükümetinin ekonomik yol haritasında yükünü hissettirmiştir.
-
Aşarın kaldırılması,
-
Temettü vergisinin gelir vergisine dönüşmesi,
-
Reji (tütün alımlarını belirleyen yabancı kurumlar) yönetiminin kaldırılması,
-
Koruyucu gümrük tarifeleri,
-
Ana ticaret bankasının kurulması,
-
Kambiyo, tahvillerin ulusallaştırılması, borsaların kurulması,
-
Limanlarda Kabotaj hakkı,
-
Sanayiyi Teşvik Kanunu’nun güncellenmesi ve uzatılması,
-
Sergiler (fuarlar) açılması,
-
Sanayi Bankası kurulması,
-
İş gücünün çalışma saatinin 8 saat olması,
-
Haftada 1 gün tatil hakkı tanınması,
-
Sendika hakkı tanınması.
İş Bankası ve Sanayi Maadin Bankası 1924-25 yıllarında kurulurken, 1929 yılına kadar 28 banka daha kurulmuştur.
1925’te 52,5 milyon TL olan mevduat toplamı, 1929 yılında 133,5 milyon TL’ye ulaşmıştır. Cari hesap sayısı 1924’te 10 bin 500’den 1929’da 59 bin 600’e yükselmiştir.
Yabancı sermayeli bankaların mevduat sayısı 1924’ten 1929’a 5 bin 500’den 6 bin 4000’e çıkarken, Türk sermayeli bankalarda 5 binden 53 bin 200’e çıkmıştır.
Tarımda çiftçilere eğitimler, dayanaklar verilmiştir.
1920’lerde endüstride dağılım, yüzde 44 oranında tarım sanayi, yüzde 24 oranında dokuma ve yüzde 23 oranında madencilik biçimindedir.
1920’lerde yalnızca 14 fabrika kurulmuş, Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatına kadar toplam fabrika sayısı 46’ya çıkmıştır.
-
1924 yılında Ankara Fişek Fabrikası ve Gölcük Tersanesi
-
1925 yılında Şakir Zümre Fabrikası ve Eskişehir Hava Tamirhanesi
-
1926’da Alpullu Şeker Fabrikası, Uşak Şeker Fabrikası, Kırıkkale Mühimmat Fabrikası
-
1927’de Bünyan Dokuma Fabrikası ile Eskişehir Kiremit Fabrikası
-
1928 yılında Kırıkkale Elektrik Santrali Ve Çelik Fabrikası ve Ankara Çimento Fabrikası
-
1929’da da Ankara Havagazı Fabrikası ve İstanbul Araba Montaj Fabrikası
1923-1929 yılları ortasında dış ticaret istikrarı korunmaya çalışılmıştır.
dergipark.org.tr
1929 yılında Türkiye’nin gümrük vergisi tarifelerini kendisinin belirlemeye başlayacak olması sebebiyle yapılan yüklü ithalat, Osmanlı Devleti borç ödemelerinin de getirdiği yükle açık artarken, bir de dünyada ekonomik konjonktürün Büyük Buhran ile bozulduğu bir yıl olmuştur.
Tüm bunlara karşın 1. Dünya Savaşı’ndan evvelki yıl olan 1914 yılı “kişi başına düşen ulusal gelir” düzeyleri 1929 yılında yakalanmıştır.
Cumhuriyet ve tüm kazanımları için ne kadar teşekkür etsek az değil mi? Bayramınız kutlu olsun…