‘Sessiz istifa…’ Pandemi periyodunda ABD’de ortaya çıkan, sonra dünya geneline yayılan bir akım vardı: ‘Büyük istifa‘… Artık öteki bir akıma kapıldı dünya, ismi ‘sessiz istifa’… Kimler ortasında yaygınlaşıyor, nereye kadar sarfiyat? Bu akımı ‘Sessiz sıvışma’ diye isimlendiren Altınbaş Üniversitesi İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu‘na sordum.
– ‘Sessiz istifa’… Tarif olarak misyonundan istifa eden birini söz ediyor üzere görünse de, aslında bireylerin yalnızca vazife tarifinde yer alan vazifeleri yerine getirmesi ve başka tüm sorumlulukları reddetmesi olarak tanım ediliyor. Buna ne sebep oldu?
Öncelikle “quite quitting” kavramının Türkçede “sessiz sıvışma” yahut “sessiz savsaklama” diye karşılanabileceğini düşünüyorum, zira bu eğilim Teksas Üniversitesi Profesörü Anthony Klotz’un “great resignation” (büyük istifa) kavramıyla yakından ilintili. Pandemi periyodunda bilhassa 50 yaş üstü çok sayıda insan işgücü piyasasından çekilmiş. Örneğin ABD’de 4.5 milyon civarında insan ya eski işlerine dönmemiş, ya da iş aramaktan tümüyle vazgeçmişti. Pandemi öncelikle insanlarda depresyon, anksiyete, gerilim yaratmış; tecrit süreci kimi kimselerde toplumsal hayattan büsbütün uzaklaşma eğilimlerini tetiklemişti. Bir tarafıyla de pandemi sürecinde hepimiz hayatın manası, özel yaşam-profesyonel meslek istikrarı üzerinde daha fazla düşünme imkanı bulduk. Kimilerimiz insanın iş hayatında bu kadar paralamasının anlamsız olduğu sonucuna vardık.
Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu– En çok kim bu türlü düşündü?
Özellikle gereğince tasarrufu bulunduğunu düşünen, artık mesleklerinde yeni bir sıçrama bahtı kalmadığı sonucuna varan, artık en genci 60’ına merdiven dayamış “baby boomer” jenerasyonu mensupları kesin emeklilik kararı verebildiler. Zati araştırmalar iş ömründe son demlerini yaşayan bu jenerasyon bir yana bırakılırsa, X,Y,Z nesillerinin işe bağlanma konusunda farklı bir davranış sergilemediğini ortaya koyuyor. Böylece işgücü arzında bir daralma ortaya çıktı ve çalışanların patronlar karşısında pazarlık güçleri arttı. Sessiz sıvışma da işte bu türlü bir konjonktürün eseri. Çalışanlar işlerini aksatmadan yapsa da, ekstra bir uğraş göstermiyor, bulundukları konumun gerektirdiği sorumluluğun daha fazlasını üstlenmiyor. Ne mesai saatleri dışında ofiste kalmayı istiyor, ne de konutundan maillere, Whatsapp iletilerine karşılık veriyor.
– Birçok kişi için de mesai saati uzadı aslında…
Tabii, pandemi sürecinde konuttan çalışma imkanı bulanlar, yolda geçen vakti tasarruf etmeleri de mazeret edilerek daha uzun vakit mesai yapmak zorunda bırakıldı. “Online çalışıyorum fakat kendime ayıracak vaktin daraldı” yakınmalarını çokça işittik. Beşerler da, ofis ortamı dışında denetim ve nezaret düzeneklerinin ister istemez gevşemesi karşısında işin gerektirdiği minimumların ötesine taşmama refleksi gösterdi. Bu alışkanlık post-pandemi periyoduna de taşındı. Aslında kişinin bir fiyatlı olduğunu unutup işle özdeşleşmesi, vakit yer tanımadan büyük bir şevkle çalışması bilgi ve enformasyon teknolojisinin merkezi “Silikon Vadisi kültürü” diye de anılıyor. Lakin verimlilik ile fiyat irtibatının kopması, şirketlerinin karları patlama gösterse de maaşların ve toplumsal hakların paralel biçimde gelişmemesi de ister istemez bir isteksizliğe yol açıyor, Silikon Vadisi’ne öykünenlerin sayısını azaltıyor. Pandemi devrinde online satışları artan market zincirleri, lojistik şirketleri, depolama hizmetleri, elektronik, mobilya ve beyaz eşya kesimlerinde paralel fiyat artışları gözlenmedi. Kapitalizm insanlara, protestan çalışma ahlakı çerçevesinde daha konsantre ve daha uğraşlı çalışmayı öğütlerken, kişi emeğinin eseriyle geliri ortasındaki kopukluğu fark edip, Marx’ın yabancılaşma kavramını doğrular biçimde işten ve işyerinden soğuma eğilimi gösterebiliyor. Bu genel eğilimlerin pandemi periyodunda belirginleşmesinin “quite quitting” in yaygınlaşmasını getirdiğini söylemek imkanlı.
– Sürdürülebilir bir durum mu?
Bilindiği üzere bir global enflasyon dalgası yaşanıyor. Buna reaksiyon olarak da başta ABD Merkez Bankası FED seri faiz artışlarına gidiyor. Fiyat artışları görece hızlansa da hala enflasyonun altında. Emek arzının daralması nedeniyle de emek kısmının pazarlık gücü artmış durumda. Ne var ki, faiz artışları büyük olasılıkla ekonomik yavaşlamaya ve işsizlikte sıçramaya yol açarak. Bu türlü bir periyoda girilirse de, birinci işten çıkarılanlar işleri yavaştan alanlar, çabasız çalışanlar olacak. Bir manada patronlar bir karşı reaksiyon gösterecek, çalışanların artık “quite quitting” e yönelme lüksü kalmayacak. Lakin burada kıymetli bir noktanın altını çizmek kıymetli.
– Nedir o?
Quite quitting yalnızca beyaz yakalı, çoğunlukla online çalışılan, eğitimli-profesyonel bölümlerin istihdamı için kelam konusu olabilir. Bir bilgisayar programcısı, hukuk ofisi çalışanı, reklamcı, muhasebeci vb. işleri pekala ağırdan alabilir. Fakat otomotiv bölümünde ve besin paketlemesinde montaj sınırında çalışan bir emekçinin, bir kuryenin, bir kafedeki baristanın yahut bir garsonun bu türlü bir tercih hakkı zati yoktur. Kendi hesabına çalışan bir esnafın, sokak satıcısının, tamircinin işi savsaklaması ise haliyle kendi zararınadır.
– Kendi hesabına çalışan birinin bunu yapamayacak olması bu yeni akımla ilgili bize ne söylüyor?
Kendi hesabına çalışan esnaf, sokak satıcıları, berber terzi üzere meslek mensupları esasen pandemi devrinde en önemli mal ve hijyen şartları ile karşılaşan kümeler oldu. Online alışveriş,insanların tek bir markette tüm muhtaçlıklarını karşılama isteği bu kısımları vurdu. Berberler, spor salonları, kültür sanat faaliyetleri evvel pandemi sürecinde kapanmak zorunda kaldı. Artık de enflasyon nedeniyle insanların bütçelerini mecburî harcamalara ağırlaştırmaları nedeniyle gelir kaybına uğruyorlar. Muhtemelen quite quitting kavramı onlara fantezi gelecek, acı acı gülümsemelerine yol açacaktır.
– Pekala bu eğilim Türkiye’de de gözleniyor mu?
Öncelikle bizde işsizlik oranı hiçbir vakit tek hanelilere düşmedi. En son açıklanan temmuz 2022 göreli düşük işsizlik oranı bile yüzde 10.1. İş bulmaktan umudunu kesenlerin, iş aramadığı halde ‘çalışırım’ diyenlerin, tam vakitli çalışmak istediği halde kısmi vakitli çalışanların da hesaba katıldığı atıl işgücü oranı ise yüzde 22.5. Birincisi, bizim ülkede ekmek aslanın ağzında, insanların işi ağırdan alma üzere bir bahtları yok. İkincisi, pandemi periyodunda ABD, İngiltere gibisi ülkeler üzere cömertçe nakit transferleri yapılmadığı için, şahısların tasarrufları artmadı, çalışmadan yaşama imkanı ortaya çıkmadı. Münasebetiyle ‘büyük istifa’ olgusu bizde pek gözlenmedi. Yalnızca emekliliğini biraz öne çekip kıyı kasabalarına yerleşenlere rastlandı. Oldubitti, fiyatların düşüklüğü, satın olma gücünün zayıflaması, çalışma kaidelerinin zorluğu, ulaşım müddetinin uzunluğu nedeniyle motivasyonu düşük işçiler zati bulunuyor. Ancak ülkemizdeki bu yapısal sorunu dünyada yeni yükselen “quite quitting” dalgasıyla bağdaştırmanın pek hakikat olduğunu düşünmüyorum.
Seçim iktisadı hudutlu düzgünleştirme getirir, kalıcı olmaz
– Türkiye’de emek sınıfını bugünden daha sıkıntı günlerin beklediğini söylemek mümkün mü?
GSYH dataları tüm dünyada emek gelirlerinin düştüğünü, gelir ve servet dağılımının bozulduğunu, kârların bilhassa finansal çıkarların arttığını gösteriyor. Türkiye’de ise GSYH içerisinde emek gelirlerinin hissesi en son bilgilerle yüzde 25’e kadar gerilemiş durumda. Önümüzdeki periyotta bilhassa AB bölgesinde sakinlik kaynaklı ihracatın düşmesi, imalat sanayi üretimi ve istihdamının daralması muhtemel. İç piyasada da pandemi periyodunda kapanma nedeniyle artan, sonra enflasyondan korunma emelli sürat kesmeyen otomobil, beyaz eşya, mobilya talebinin daralması kelam konusu. Zati düşen sendikalaşma oranları da göz önüne alınırsa emek kısmını güç günler beklediği söylenebilir. Seçim iktisadı ömürlerinde hudutlu iyileştirmeler getirse de kalıcı olmayacaktır. Lakin kendi uğraşlarıyla daha değerli haklar kazanabilirler.