Türkiye’nin birinci ulusal bankası olan İş Bankası’nın neden kurulduğunun karşılığını ararken, Türkiye’nin kuruluş etabındaki ekonomik kurallarını uygun bilmemiz gerekmektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın açtığı çetin uğraşa yardım hedefiyle Hindistan’dan şahsına yaklaşık toplam 500–600 bin lira kadar para gönderilmişti, diyen Hasan İstek Soyak, anlatımına şöyle devam etmiştir:
Cumhurbaşkanı, kendisine iade edilen parayı Osmanlı Bankası’na yatırtmıştır. Cumhurbaşkanı, bankada faizsiz yatan parayı kıymetlendirmek için, Osmanlı Bankası’na bu parayla ortak olmak istemiştir. Falih Rıfkı Beyefendi, Cumhurbaşkanı’nın Osmanlı Bankası’ndan yaptığı bu taleple ilgili yaşananları şöyle nakletmiştir:
“Acaba sizdeki yüz bin liramızla bankanıza ortak olamaz mıyız? Sorusuna, Türklerin bu işlerle uğraşması yersiz olduğu üzere bir karşılık verince, Gazi Mustafa Kemal Paşa yüz bin lirayı çabucak bankadan çeker, çuval içine Kasaboğlu çarşısında bir dükkâna koyar ve önüne bir de nöbetçi diker. Artık yüz milyonları aşan resmi ve özel ulusal bankaların temeli budur.”
Hasan İstek Soyak, bankacılık konusunda anlatımına şöyle devam etmiştir:
“…Bu sırada kendisine Ulusal Banka kurulması gerektiğinden bahsedilmiştir; esasen o da yabancı mali kurumların, bu ortada Osmanlı Bankası’nın, hazine ile yakından ilgisi olmasına karşın, Cumhuriyet Hükümetine karşı takındığı katı tavrından hüzün duymakta, bu türlü bir ulusal kuruma gereksinimi derinden hissetmekteydi. Bunun üzerine derhal kararını verdi; elindeki paranın 250 bin lirasını ana sermaye olarak bu işe ayırdı…”
Kazım (Özalp) Paşa anılarında o çalışmayı şöyle anlatmıştır:
“Paşa’nın istediği yeni ulusal bankaya karşı olan görüşler, genelde bağımsız bir bankayı yönetim edebilecek kadar yetişmiş bir takıma sahip olmadığımız üzerinde birleşiyordu. Deneyim azdı, yeni kurulacak bankaya yatırılacak paralar batabilirdi. Osmanlı ve Ziraat Bankası’nda çalışan Türk memurlardan oluşturulacak bir takım ile tahlile varılabileceğini düşünen Gazi Mustafa Kemal Paşa yeni bir ulusal bankanın kurulmasında kararlıydı.”
1988 yılında Muammer Bey’in en küçük kızı Vecihe Hanım’la yapılan bir röportajda; kendisinin Uşakizade Köşkü’nde İş Bankası’nın kurulması ile ilgili yapılan konuşmalara şahit olduğunu belirtmiş ve o günleri yaşayan tek görgü şahidi olarak şunları anlatmıştır:
“Gazi Mustafa Kemal Paşa, İzmir’deki konutumuzun selamlık odasında çalışırdı. Bakanlarla, Gazi sık sık çalışma odasında görüşürdü. Celal (Bayar) Beyefendi de sık çağırdığı bakanlarındandı. Tekrar bu türlü bir gün, Celal Beyefendi evvel Gazi ile onun çalışma odasında görüştü, sonra da bizim yanımıza geldi. Biz: Latife ablam, ben ve babam selamlık kısmında oturuyorduk. Bu kelamını ettiğim bina artık İzmir Özel Türk Koleji olarak faaliyette bulunmaktadır. …Evet, bu binada babam ile Celal Beyefendi ortasında Gazi’nin 250 bin lirasının nasıl kıymetlendirilmesi gerektiği üzerinde konuşuldu. Babam ihracat ve ithalatın yabancılar tarafından yapıldığını hatırlatarak, bu işleri yapacak bir Türk şirketinin kurulmasını önerdi. Celal Beyefendi bankacılık işlerinin de yabancılar elinde olduğunu hatırlatarak, bir banka kurulmasının faydalı olacağını söyledi. Sonunda da görüş birliğine vardılar. Bugün üzere aklımda, hoş bir akşamüzeri idi. Daha sonra Gazi de çalışma odasından çıkıp, yanımıza geldi.”
İşte, savaş yorgunu bir ülke, bankacılık konusunda, yabancı bankalarca, hor görülen, bir ülke, cumhuriyetin sonraki yılı, 26 Ağustos 1924 günü, birinci idare şurası kararıyla, kurulmasına karar verilen İş Bankası. 9 Eylül 1924’de resmen açılmasıyla, günümüzde, dünyanın dev bankalar ortasına girmesi, bir tesadüf olmayıp, kurtuluş ruhunun yapıtı olduğuyla, İş Bankası sürekli gurur duyar.
Ahmet Gürel
Atatürk Araştırmacısı