Prof. Dr. Necmi Erdoğan, Birgün Gazetesi’nde yayınlanan “Günümüzde Yoksulluk Halleri, Mülakatlar ve Notlar” yazı dizisine devam etti:
DEVRİMCİ YOL’DAN IŞİD’E, LÜMPEN PROLETER PROFİLLER: ALTINDAĞLI KAMİL
Altındağ’ın uyuşturucu satıcısı ve kullanıcılarının, seks emekçilerinin, yersiz yurtsuzlarının, yani lümpen proletaryanın yatağı olan bir mahallesindeyiz. (Kimi bilgileri bilhassa vermiyorum yahut değiştiriyorum). Mahallede araştırmaya girişmeden evvel izlediğim bir internet görüntüsünde, mahallenin geçirdiği kentsel dönüşüm hakkında öfkeyle konuşan, satır ortasında “siyasi” olduğunu da söyleyen birinin konuşmasını dinliyorum. Mahallede temas kurduğum beşerler aracılığıyla kendisine telefonla ulaşıyorum. Referansım sağlam olmasına karşın, beni oldukça sorguluyor; sonunda o anda uzak bir semtte iş yaptığı için akşam görüşmek üzere anlaşıyoruz. Lakin ortadan yarım saat geçmeden yanımda bitiveriyor. Aşikâr ki, benim görüşmek istemem onda merak ve dahi kaygı uyandırmış. Kamil, 39 yaşında. İlkokul mezunu. Doğma büyüme mahalleli. Aile kökenini o da, akrabaları da pek bilmiyor; aşağıda çizeceğim tablo açısından vurgulayayım ki, Alevi kökenli olduklarını, evvelce konuştukları lisanın Ermeniceden geldiğinin “söylendiğini” belirtiyorlar. Evlenip ayrılmış; birkaç çocuğu var. Şu anda yalnız ve kiralık bir konutta yaşıyor. Yıllarca seyyar satıcılık çeşidi işler yapmış; artık ise oburunun yanında gündelik bir iş yapıyor ve günde 100-150 lira kazanıyor.
DEVRİMCİ YOL SEMPATİZANI BABA
Kamil ile görüşmeden evvel, onu yakından tanıyan kaynağımdan babasının 12 Eylül’de cezaevine girip çıktığını öğrenmiştim. “Eski DEV-SOL’culardanmış babam” diyor. “Buralarda o vakitler DEV-SOL pek yoktu, Devrimci Yol vardı. DEV-SOL’cu mu, DEV-YOL’cu mu?” diye soruyorum. “DEV-YOL” diye düzeltiyor. 12 Eylül’den sonra babasından iki ay haber alınamamış; dedesi kederden kanser olmuş. Babası, o doğmadan evvel olduğu için tam bilemese de, uzun müddet cezaevinde yatmış. Daha sonra da, emekçi olarak çalıştığı fabrikada sendikalaşma faaliyeti nedeniyle işten atılmış; akabinde da bir sendikada çalışmaya başlayıp oradan emekli olmuş. Hâlâ da geçinemediği için öbür bir işte çalışıyormuş. Babasının Devrimci Yol’u nasıl anlattığını soruyorum: “Biz mescitteki hocadan öndeydik, halk ismine para topluyoduk, üç kuruşunu bile hile yapmadan teslim ediyoduk diyodu.” (Sonradan mahalledeki kaynağımdan Kamil’in erkek kardeşinin isminin bir devrimcinin ismi olduğunu öğreniyorum.) Bu noktada Kamil’in babasıyla da görüşmek aklımdan geçiyor lakin mülakatın devamında öğrendiklerim onu daha fazla huzursuz etmemem gerektiğini düşündürdüğü için vazgeçiyorum.
Aşağıda görüleceği üzere Kamil’in kendi kıssasında devrimcilere yer yoksa da, mahallenin onun da akrabası olan öbür sakinleri ortasında tek tük de olsa kendini ‘devrimci’ olarak niteleyen beşerler var. Hakikaten birkaç ay evvel bir gece, sarhoş sarhoş, yüksek bir yere duvar yazısı yazmışlar: “Devrimci Yol, CHP”! “Devrimci Yol’u anladım da, CHP neyin nesi?” diye soruyorum. “Hocam, badire çıkmasın diye o denli yazdık” diye karşılık veriyorlar. Belirli ki, “Devrimci Yol”u slogan, “CHP”yi imza üzere göstermişler taammüden. Hakeza yakındaki bir diğer mahallede atık işiyle uğraşanlarla mülakat yaparken kümenin yaşlı “amcasının” sözlerindeki siyasal vurguyu kurcalayınca, onun da bir vakitler Devrimci Yol sempatizanı olduğunu öğreniyorum. (“(Sol örgütler içinde) ben bi tek Devrimci Yol’u seviyom… Güzeldiler, ben onların içinde yaşadım” diyor.) Lakin bütün bu örnekler, hala silinmemiş izler olarak istisnai olağan ki.
KENTSEL DÖNÜŞÜM
Kamil, doğup büyüdüğü toprakların geçirdiği kentsel dönüşüm konusunda çok öfkeli. “Melih Gökçek, ucuz ucuz aldı milletin evini… Her tarafı aldı, kendi eline geçirdi. Ondan sonra oranın halkı aşağı (mahalleye) indi… Oraları yetmezmiş üzere aşağı mahalleye de indiler… Orayı da zorlan, istimlaklan aldılar. Bu sefer bi aşağı kaydık… Zorlan aldılar bizim konutlarımızı. Yani artık oraya gitsek güç mü kâfi?” Kamil’in hayalleriyle ilgili soruma verdiği yanıtta da toprağa yahut mahalleye bağlılık kendini gösteriyor ve öfkesi vakit zaman içerlemeye kayıyor: “Ben 40 yıldır bu mahalledeyim, burda büyüdüm ben. Beni en hoş yerlere götürsen yapamıyom ben. Hatta ve hatta Ankara dışına gurbete dahi çıkamıyom açıkçası. Yani bizim ellerimizden alacaklarına buralara binalar yapsalar, konutlar yapsalar, kendi mahallemizde kalsak. Anılarımız var bizim burda, çocukluk yıllarımız geçmiş bizim burda. Niçin elimizden alıyonuz ki bizim buraları? Biz size n’aptık?.. Yıkmasınlar bizi. Tamam, eskimiş diyelim, yerine yeni yerler yapın, verin… Biz diyar diyar gezen bi insan değiliz ki.”
Mahalledeki insan bağlantılarının değişip değişmediğini, yardımlaşma olup olmadığını soruyorum. “Yok ya, açlıktan kimse kimseyi düşünmüyo… Benim kendi eşim dostum hariç burda ne insanlık, ne dostluk, ne hürmet, ne sevgi, ne komşuluk, ne arkadaşlık… Yani herkes kendi menfaatine düşmüş… (Eskiden) yandaki komşuya gidecek diye ızgara yapardık. Oraya da göndermek zorunda kalırdık, ona nazaran alırdık. Artık kimse kimsenin… Yani bu daire olayı çıktıktan sonra dostluk arkadaşlık hele hele bizim mahallemizde büsbütün bitti. Evvelden çok büyük bi yardımlaşma, dayanışma vardı yani.” Hasebiyle Kamil, konutların de ötesinde “geleneğin yıkımının” yaşandığının ve kendi reaksiyonunun “kaybolup gidenin akabinde ağıt yakma” olduğunun da farkında.
SINIF KİNİ VE ‘ÖMER ÖFKESİ’
Kamil, alan araştırmasında nadiren karşılaştığım bir “sınıf kiniyle” konuşuyor. “Memleketin zenginlerine ne diyon?” diye soruyorum. “Onlara ne diyim. Allah’ından bulsunlar hepsi. Daima kendimiz mi kazanalım, daima kendimiz mi yiyelim yani? Daima ezilen halk mı olsun, ezilen daima fakir kesim mi olsun? Ya dünya geniş, hepimiz paylaşalım, hepimiz yaşayalım, hepimiz yiyelim içelim, hepimiz birbirimize paylaşımcı olalım. Birbirimizi gözetelim, kollayalım, haklarımızı koruyalım. Hani Kemal Sunal’ın hesabı var ya, bi sinemada diyo ya, babam günlük 30 litre süt sağıyo, 60 litre oluyo diyo. Bunlarınki o hesap. Daima üç kağıtçılıklan, beş kağıtçılıklan halkı sömürüyolar, halkı dolandırıyolar.” Kıvılcımlı, Türkiye halkının “şu dünyada bulamadığı ‘mahşer’ ihtilalini ve ‘mizan’ toplumsal adaletini öbür dünyada aramak zorunda kaldığını” söylemişti. Kamil’in kini de derhal bu türlü bir mahşeri düzleme-eşitlenme tahayyülüne bağlanıyor: “Yarın bigün bi de bu toprağın altı var. Babası Ezrail olsa daha kaç sene yaşayacak?” “Orda mı görecekler diyon?” diye soruyorum. “Orda görecekler tabi. Bu dünyada alamadığımız haklarımızı öbür dünyada alacaz… Bunların yaptığı işlere benim aklım ermiyo fakat bazen düşünüyorum da acımasız beşerler bu varlıklı kesim. Yani insanoğlu hakikaten gözü doymaz. Doymak bilmeyen bi toplumuz.”
“Fakir fukaraya nasıl bakıyolar sence?” sorusuna ise, daha evvel de sıklıkla karşılaştığımız atasözü atfıyla, “Ya artık yeterlisi var, beş parmağın beşi bir değil” yanıtını veriyor. Lakin çabucak akabinde, uygunluk yapanlar için “Yaptıklarından ötürü günah mı çıkarıyolar, onu da bilemiyom” diye gülerek ekliyor. Telefonla konuştuğumuzda AKP ve İslami burjuvazinin Ankara’daki yuvası sayılan Çukurambar’da dolaştığını söylediği için, bilhassa ona atıfta bulunarak, “Allah, kitap, din diyerek palazlanan zenginleri” soruyorum. “Dini, imanı kullanıp… Ya Allah zati söylüyo, malının diyo 40’da birini vereceksin diyo. Bunu sana emrediyo, ben sana verdiysem sen de bunu yoksula vereceksin. 40 tane altının var, fakiri gözeteceksin, bunu vermeye mecbursun diyo. Bunlar yok! Daha da gelsin, nasıl gelirse gelsin!”
Vaktiyle Gramsci, her dinin gerçekte birbirinden başka ve birçok vakit çelişkili dinlerden oluşan bir çoğulluk sergilediğini; köylülerin, küçük burjuvazinin, emekçilerin, bayanların vs. Katoliklikleri olduğunu, “halkın dininin” Kilise’nin ve (dinsel) aydınların dininden farklılaştığını belirtmişti. Kamil’in İslam’ı ile İslamcı burjuvazinin ve muktedirlerin İslam’ı ortasında da aşikâr bir açı farkı var görünüyor. Bu mevzuyu işleyen -bilebildiğim kadarıyla- tek ve değerli çalışmanın sahibi Yasin Durak’ın Konya’daki emekçiler ile işverenlerinin “dini dünya tasavvurlarında” belirginleştiğini söylediği fark Kamil’in lisanında de kendini gösteriyor. Fakat o, İslam’ı, Durak’ın görüştüğü çalışanlar üzere eşitsizliği ve ağır çalışma şartlarını meşrulaştırmadan çok, eşitsizliğe itiraz eksenine yerleştiriyor. Durak’ın kastettiği gibisinden değilse de, onun deyişiyle “başka cinsten bir peri tozunun etkisine kapılmış” olarak, “Eyüp sabrından” çok “Ömer öfkesi” ile konuşuyor. Bu nokta, tanınan şuurun yahut ortak duyunun çok katmanlı, bölük pörçük ve çelişkili karakterinde işlenmeyi bekleyen eşitlikçi bir damarın dini bir haleyle çevrili de olsa hala gömülü olması açısından vurgulanmaya bedel.
SİYASET, IŞİD VE ‘ALLAH’IN ATLARI’
Kamil’e görüntüde “siyasi” olduğunu söylediğini hatırlatıyorum. Yanıt vermiyor. Sonra da “Ya siyasi dediğimiz, siyasi konuşma yapmak istiyom ben… Ondan ibaret. Siyasilikle benim ne işim olur?” diyor. Desteklediği parti olup olmadığını sorunca da, “Yok, hiçbi partiyi tutmuyom… Evvelce CHP’liydim. Artık bakıyom, hiç kayıran eden yok, hiçbirini de desteklemiyom… Yardım eden yok, yeni bi tertip yok.” “Şimdiki halinden mutlu değilsin heralde memleketin?” diye soruyorum. “Yok. Yemin ediyom sen ne kadar kızıyosan Tayyip’e falan, ben de o kadar… Ne yapmaya çalışıyo bu… Gidişat güzelce berbata gidiyo… Bunların gitmesi lazım esas… Ha ben şurda yaşasam tahminen 20 sene… Benim korkacağım da bi şey yok.“ Oy kullanmaya niyetli olmadığına nazaran, nasıl gideceklerini düşündüğünü soruyorum. “Valla bilmiyom abi. Allah hakkımızda güzelini versin” diyerek, endişe konusuna dönüyor: “Şu an bile, açıkça konuşayım, korkarak konuşuyom. Yani tutukluyolar, cezaevine atıyolar. Zulmediyolar…” “Ne olacak bu türlü pekala memleket?” sorusuna ise, “Lozan Mutabakatı sona eriyo ya… Doğal ki Türkiye topraklarında hak talep edecek.” Devamında benden NATO üyeliğinin ve Lozan’ın müddeti, Orta Doğu’daki “Osmanlı periyodundan kalma toprakların 1923’te geri verilmesi” vs. hakkında bilgi almaya çalışıyor!
Konuşurken yanımıza gelen bir arkadaşını “sosyal demokrat” olarak tanıtıyor. Arkadaşı çabucak muhalifliğini ortaya koyuyor: “Memleketi sattılar abi, daha ne şey yapıyon? Parsel parsel sattılar. Kendi adamları Bülent Arınç söyledi.” Kamil, arkadaşıyla öğlen namazını eda etmeyi konuşuyor. Bu vesileyle dindarlık konusunu açıyorum. “Elhamdülillah, öyleyim” diye karşılık veriyor. Yıllar evvel IŞİD’in mahallesinden insan devşirdiğinin yazılıp çizildiğini söylüyorum. “Sansasyon yapıyolar. Yok o denli bişi” diye yanıt veriyor. Mahalleden Suriye’ye hayli giden olduğunun söylendiğini belirterek üsteliyorum. “Benim bi bilgim yok” diyor. Lakin bu ortada “Ebu… olsun, Ebu… olsun örgütle bağı olduğunu reddediyorlar” diyerek hususa çok vakıf olduğunu gösteriyor. En sonunda da, ses kaydını bitirmemi istiyor ve yarım ağız kendisinin de Suriye’ye gidip geldiğini, şeriatı savunduğunu söylüyor. Ben bunları konuşmak isteyince de, kesinkes reddediyor. Mülakatımız da böylelikle sona eriyor.
Onunla görüşmemizden sonra, onu tanıyan birinden, sadece Kamil’in değil, bir devrimcinin ismini taşıyan kardeşinin de Suriye’ye gidip geldiğini öğreniyorum. Kaynağım, örgütün verdiği paranın cazibesinin yanında, uyuşturucudan kurtulma derdinin da rol oynadığı kanısında. (Kamil’in “Ankara dışına gurbete dahi çıkamıyom” kelamı de, kendisinin alkol, kardeşinin ise uyuşturucu sorunu olduğunu söylemesi de böylelikle öteki manalar kazanıyor.) Yeniden ona nazaran, gittikleri yerde de dayanamayıp uyuşturucuya ulaşmışlar ve bu durum örgüt tarafından fark edilince de, örgütten kaçıp geri dönmüşler! Gerçekten bu mahallelerdeki IŞİD tesirine ait birçok haber yapmış olan gazeteci Hale Gönültaş da, kaynaklarının “özellikle Alevi gençlere ‘Siz Müslüman değilsiniz’, ‘Allah için savaşın ve cenneti görün’ diyerek ‘beyinlerinin yıkandığını’” söylediklerini, “daha evvel içki içmekte bir beis görmeyen” ve “din konusunda radikal hiçbir görüşleri olmayan” bu gençlerin kimilerinin “uyuşturucu bulundurma ve satma”, “gasp, hırsızlık ve silahla yaralama” cürümlerden ötürü mahpus cezalarından kaçmak, kimilerinin ise IŞİD’in vaat ettiği maddi rahatlığa ulaşmak için örgüte katıldıkları bilgisini verdiklerini yazıyor.
Kamil konuşmayı reddettiği için, ne düşünerek ve ne hissederek örgüte katıldığını soramıyorum. (Hale Gönültaş da güvenlik gerekçesiyle konuşmaktan kaçtıklarını belirtiyor.) Fakat aklıma Faslı direktör N. Ayouch’un 2003’te yaşanmış bir olaydan yola çıkan “Allah’ın Atları” (2012) sineması geliyor. Kamil’in mahallesinin Casablanka’daki ikizi olan -yoksulluk, uyuşturucu, “gayrimeşru işler” ve şiddet dolu- bir gecekondu mahallesinin çocuğu olarak uyuşturucu satıcılığı yaparken cezaevine giren ve orada İslamcı kümelerle tanışarak onlardan etkilenen genç Hamid, cezaevinden çıktıktan sonra, tekrar Kamil üzere seyyar satıcılıkla uğraşan kardeşi Yasin ve başka birkaç arkadaşı ile birlikte Ebu Zübeyir tarafından örgütleniyor. Sonunda da, “İslam’ın evlatları, sizler bu dünyadaki hayata sıkı sıkı sarılıp, şehit olmaktan korkanlar üzere olmayın. Kanatlanın Allah’ın atları, cennetin kapısı size açılacak” diyen buyruğun seçtiği dört kişi, sevgili de dahil yeryüzünde sahip olamadıkları bir hayata, cennette erişebilmek için intihar bombacısı olarak -şehrin evvelce hiç bilmedikleri güçlü bölgesindeki- bir cümbüş yerinde kendilerini patlatıyorlar. Yani Kamil de, Hamid de, yoksulluğa, ezilmişliğe, horlanmışlığa “radikal İslam”da yanıt buluyorlar.
DEVRİMCİLİĞİN OLAMAYIŞI
Devrimci bir babanın -bir devrimcinin ismini taşıyabilen- çocuklarının bu yönelimi, devrimci bir hareketin o mahallelerde kendisini var edememesiyle direkt ilgili elbette. Bu şartlarda, çelişkiler içinde kıvranan lümpen proletaryanın “daha güzel bir ömür düşü” (Bloch) arayışının izlediği siyasal güzergahın Selefi örgütlere açılabilmiş olması şaşırtan değil. (Lümpen proletaryanın siyasal olarak “tehlikeli,” “güvenilmez,” “gerici manipülasyonlara açık,” “örgütlenemez” vb. olduğu sıkça belirtilmiştir. Bu mevzuya, genel olarak alt sınıflardaki lümpenleşme eğilimiyle münasebeti bağlamında daha sonra gireceğim. Fakat kelamını ettiğimiz devrimci hareketin pavyon fedailerini bile örgütleyebildiğini, Bentderesi genelevinde çalışan bayanların 12 Eylül şartlarında bir bayan devrimciyi aylarca saklayabildiğini not olarak düşeyim.) Hasılı Kamil’in kıssası, tıpkı vakitte solun olamayışının öyküsü.