Naz Erdoğan
Aylin Algun’un, günümüzün toksik diye tabir edilen alakalarını, dışarıdan görünmeyen taraflarıyla ele aldığı kitabı ‘Aslında O denli Değil’, İnkılâp Kitabevi tarafından yayımlandı. Sıhhatsiz ilerleyen ikili bağlara dair bir bakış sergileyen, yaşananların çözümlemeleriyle okurlarına sorgulama yetisi ve yeni bakış açıları kazandırmayı amaçlayan ‘Aslında O denli Değil’, sevgisiz bireyden topluma, bağ travmalarından aileye, geçmişin yükünden bugünün ‘zehirli’ dünyasında ömrün akışını husus ediyor.
“İyi olma haline ilerlemek nasıl mümkün olabilir? Öncelikle hepimiz öz-farkındalık seyahatine çıkma hamasetini gösterip kendi sorumluluğumuzu almak durumundayız” diyen Aylin Algun’la kitaptan yola çıkarak “aslında”ları konuştuk.
‘Aslında O denli Değil’, günümüzde sıkça yaşadığımız toksik alakalara bir bakış sunuyor. Biraz bize kitabın seyahatinden kelam eder misiniz?
Kitabın seyahatinin asıl başlangıcı bundan dört sene öncesine dayanıyor. O sıralar toksik bağlantılara hapsolma eğilimimi fark etmiştim ve bunun için bir terapi sürecine girerek kendi üzerimde çalışmaya başlamıştım. O vakitler bu başlangıcın bir kitabın seyahatinin başlangıcı olduğunu elbette bilmiyordum. Mevzuyu araştırmaya da başladım, hatta benzeri tecrübelerden geçmiş ya da geçmekte olan çok beşerle yolum kesişti. “Toksik ilişki” diye isimlendirilen münasebet biçiminde genellenebilecek besbelli tavırlar ve tipik seyirler olduğunu anladım. Bunlar içimde demlendi ve gerçeklere dayalı tek bir kurgu kıssa ortaya çıktı. Bunu yazmak istedim, yayınevi onayını da süratlice aldım. Fakat neredeyse iki yıl, mevzuyu yazamadım. Zira yazmak, kendi duygusal yaralarıma, içimdeki komplekslere ve gölgelere daha da derinden dokunmak manasına geliyordu. Kalemimdeki donmanın iç dünyamla ilgili nedenlerini bu bakış açısıyla ve uğraşla çalışmaya devam ettim. O sıralar Viktor Frankl’ın kurucusu olduğu “Varoluşçu Tahlil Logoterapi” eğitim sürecine de başlamıştım.
‘İnsanın Mana Arayışı’ kitabıyla bilinen Viktor Frankl, kanımca 20. yüzyılın en kıymetli düşünürlerinden, nörolog ve psikiyatrist fakat daha da değerlisi, kendisinin yaklaşık dört yıl toplama kampı tutsağı olmuş bir hekim olması. Kendisine ve kurucusu olduğu Logoterapi’ye (Anlam Yoluyla Terapi) hayranlığım Frankl’ı tanıdıkça arttı. Sonuçta Frankl’ın öne sürdüğü müdahaleler dünyanın en güç şartlarında denenmiş olma ayrıcalığına sahipti. Altı aylık süreçte, kendi yaşadığım güç tecrübeler “anlam kazandıkça” hem kitabı süratle yazabilmeye başladım hem de kitabın akışında mana yoluyla terapinin temellerine yer verebildim. Ve böylelikle kitabın öyküden oluşan birinci akışı, buna ek olarak da o akış içerisindeki ikinci akış olan öz-farkındalık kısımları ortaya çıktı.
Aylin Algun Kitap, farkındalık yaratmak, kendi özbenliğine bakmayı sağlamak üzere de bir akışa sahip. Pekala, bağlantılar üzerinden yola çıkarsak toplumsal normları nasıl değerlendirirsiniz?
Bu noktada birinci söylemek istediğim şu olur sanırım… Maalesef ki insanın nesneleştiği, insanlık onurunun güçlü olmak uğruna kurban edildiği, kısıtlı çıkar dünyalarının ötesine geçemeyen münasebet biçimlerinin normalleşmesinin önemli bir sorun olduğunu düşünüyorum.
Bu noktada kendi özbenliğimize bakmak, asıl işin bu kısmını anlamak ve elbette kendi sorumluluğumuzu almak topluca iyileşebilmemizin anahtarı. Zira kendi yaramızı bir ötekini yaralayarak sarmaya devam edersek zorlayan bağ tecrübelerimiz yaygınlaşarak artmaya devam edecek. Düşünsenize, mesela ben kendi içimdeki yetersizliği ya da suçluluğu kabul etmek ve asıl bunları onarmaya çalışmak yerine, sizi ezerek kendimi kâfi ve güçlü hissetmeye ya da sizi hatalı hissettirerek kendi suçluluğumla baş etmeye çalışıyorum. Ve hatta bunun şuurunda dahi değilim… Bu biçimde uygun olma haline ilerlemek nasıl mümkün olabilir? Öncelikle hepimiz öz-farkındalık seyahatine çıkma hamasetini gösterip kendi sorumluluğumuzu almak durumundayız.
‘ÇOCUKLUKTAN KALMA BİR KOMPLEKSİMİZİ KURDUĞUMUZ AİLEYE TAŞIYABİLİYORUZ’
Burada şunu demek isterim, kişi, aile, semt, toplum… Yaygınlaşan bir toksikler topluluğu olduk diyebilir miyiz? Nasıl görüyorsunuz?
Tam da bunu anlatmak istedim aslında. Örneğin çocukluktan kalma bir kompleksimizi kendi üzerimizde çalışmadığımız sürece kurduğumuz aileye taşıyabiliyoruz. Ya da bir travmamız biz onu görüp, anlayıp tekrar anlamlandırana kadar bizi şuur dışı bir seyirde yönetebiliyor, münasebetlerimize açılıyor. Tahminen bu formda biz de birilerini yaralıyoruz… Yaralanan başkaları, ilgide olduğu şahısların o yarayı sarmasını beklerken hem yaralıyor hem daha da yaralanıyor.
Bu biçimde sayısız transfer örneği verilebilir. Hatta transferler, -son vakitlerde tanınan bir başlık olduğu için de söylemek isterim- jenerasyonlar ötesinden bize bu biçimde uzanıyor olabilir. Örneğin benim anneannemin annesi, ağır bir travması sebepli anneanneme annelik edememiştir, bu patoloji annemden bana ve benim çocuklarıma kadar, “birileri uyanıp kendi sorumluluğunu alana kadar” devam edebilir.
Kitabınız duygusal manipülasyondan, narsisizme uzanan öyküleri anlatıyor. Bir tahlil olarak, kişinin ya da toplumun kendini kurtarmasında bir tahlil teklifiniz var mı?
Duygusal manipülasyon ya da narsisizmden ziyan görmeye giden kapımızın açılabilmesi için yalnızca anahtar yetmez, o kapıda o anahtara tam uygun bir deliğin olması gerekir. Yani benim narsisistik örgütlenmesi ya da narsisistik kişilik bozukluğu olan birisinden ziyan görebilmem için onun kişilik yapısıyla iş birliğine giren, o karanlığı hayatımın merkezi yapma eğiliminde olan içsel parçalarımın da bulunması gerekir. Örneğin sınırlarımla ilgili bir farkındalık sorunum vardır ya da özsaygım sağlam yapılanamamıştır. Bu noktada şu durumu da görmezden geldiğimi düşünmeyin, duygusal manipülasyon kağıt kesiği üzeredir. Sinsice yaralar, gittikçe yaralar ve insanı vakitle yönetilebilir hale getirir. Karar sistemini elinden alabilir, hatta kendinizi bir köle-efendi dinamiği içerisinde bulabilirsiniz. Benim demek istediğim, birilerinin bizi manipüle etmesini ya da narsisistik istismara maruz kalmamızı durduramayız. Zira bu türlü beşerler var ve var olmaya devam edecekler… Lakin öz-farkındalık ve kendimizi dönüştürme sorumluluğu alarak kapımızın kilitlerini değiştirmeyi seçebiliriz. Özetlemek gerekirse, o anahtarın uyduğu deliklerimizi dönüştürerek tahlile ilerleyebileceğimize inanıyorum. Narsisistik yapıdaki şahısları suçlamaya devam ederek, yalnızca onların neler yaptığını sabah akşam sayıp dökerek gerçek bir ilerleme sağlayabileceğimize inanmıyorum.
İlişkiler özelinde değil lakin toplum olarak narsizme gerçek gidiyoruz sanırım…
Bu noktada egomuzdaki bir savunma düzeneğinin da altını çizmek gerekiyor sanırım. Bölme, literatürde split olarak da geçiyor. Çok genel olarak şöyle anlatayım; kişiliğimizdeki gölge yanlarımızı yani kendi karanlığımızı bastırabilmek için şuur dışı bir seyirle kendilik algımızı siyah-beyaz üzere keskin formda bölebiliyoruz. Anlamaya çalışmak yerine katı halde yargılamaya sadık kaldığımız bu dinamikte, dünya algımız da bölünüyor. “Ya bendensin, ya değilsin…” üzere. Ya da birilerini çok yüceltip birilerini çok ötekileştirmek üzere. Bunun ayrıntıları üzerinde söylenecek çok şey var fakat şimdilik şunu söyleyeyim, toplumsal olarak neredeyse tüm sıkıntılarımızın tabanında kesinlikle, bir formda, birleştirici olmak yerine bölücü olma tavrının yattığına inanırım. Bunun da kök aldığı nokta kendimizdeki bölmeden başlar diye düşünürüm. Bölme savunma düzeneği literatüre nazaran, narsisistik bireyin egosunun olmazsa olmazıdır.
Kitabın enteresan yanı “kendime notlar” kısmı… Burada logoterapi üzere bilgiler veriyorsunuz. Acıdan mana çıkartmak, acıyı da anlamamız gerektiğini söz ediyorsunuz. Toplum olarak acıdan kaçanlarız. Bir yanıyla yüzleşmek işimize gelmiyor, ne dersiniz?
Anlamlı hayatlar istiyorsak, hayatta daha sağlam olabilmek istiyorsak hem sevme kapasitemizi hem de acı çekme kapasitemizi arttırabilmemiz gerekiyor. Bunu Viktor Frankl söylüyor. Bu noktada, “acı çekme kapasitemizi arttırmak için acı peşinde koşalım” demek istemiyorum elbette. Hayatın trajik bir boyutu da var. Mevt var, geçicilik var. Suçluluk ve acı var. Bunları görmezden gelemeyiz. Asıl bunlarla yüzleşip bunları kabul edemediğimiz vakit yağmurdan kaçayım derken doluya tutuluruz. Hayatın değiştirilemez trajedisiyle baş edebilme yolunda ben “anlam”ın çok kritik olduğuna inanıyorum. Frankl’a nazaran hayat, son nefesine kadar aslında manalıdır. Mana icat etmemiz gereken bir şey değildir, görmemiz gereken ve bize özel bir şeydir. Hayat getirdiği tecrübelerle, kendi sorumluluğumuzu alabilmemiz tarafında bir davet yapar. Bazen bir trajedi aracılığı ile soruları hayat sorar. Burada dönüşüm “Ben hayattan ne bekliyorum?” sorusuyla değil, kendi sorumluluğumuzu aldığımız “Hayat benden ne bekliyor?” sorusunu kendimize sormamızla başlar ve adım atmayı seçersek, mana doğmaya başlar.
Aslında O denli Değil, Aylin Algun, 352 syf., İnkılap Kitabevi, 2022. Sizin sorunuzla ilgili olarak, evet yüzleşmek elbette işimize gelmiyor. Acı çekmekten elbette çok korkuyoruz, bunu hayatın kimi vakit önümüze serdiği doğal bir seyir olarak görmek istemiyoruz. Çocukken bize aşıya giderken, “hiç acımayacak” dendi. Buna inandık fakat acıdı. Yanlışsız yaklaşımın “acıyacak lakin geçecek” bakış açısı temelinde olması gerektiğine inanıyorum…
‘KİTAPTA BAYANLARIN ELİNİ TUTABİLMEYE UĞRAŞ ETTİM’
Yüzleşme demişken, bayanlarla ilgili sormak isterim. Geçmişten günümüze baktığımızda bayanlara daima bir rol biçmişler. Güçsüz bayan profilleri vs… Şimdiye baktığımızda bayanlar o rollerden çıktı mı sizce? Bağlantılarda, kelamını ettiğiniz toksik bağlarda evet hastalıklı bir hal alıyor fakat artık bunu bayan sorgulamaya başladı mı?
En azından sorgulamaya başlayan bir çoğunluk vakitle oluşuyor diye düşünüyorum. Bayanın kapasitesine ve dünyayı her açıdan güzelleştirme potansiyeline çok inanıyorum. Kitapta da Ayça karakteri üzerinden bayanların elini tutabilmeye uğraş ettim, bayanları sahiden çok seviyorum. Kalpleri açtıkça, acıları paylaştıkça, birbirimizi sarıp sarmalamayı öğrendikçe, bölünmeyip birleştikçe güç tünellerden çıkıp ışığa ilerleyeceğimize büsbütün inanan birisiyim.
Biz bugün bayanların uğradığı şiddetlerden kelam ediyoruz. Yalnızca fiziki değil duygusal şiddetin de nasıl tahribata yol açtığını ve güzelleşemez hale geldiğini de biliyoruz. Bu noktada nasıl bir çıkış yolu önerirsiniz?
Çıkış yolu, dayanak almayı kabul etmekle başlıyor. Her an güçlü olamayız, her şeyle tek başımıza gayret edemeyiz ve etmek zorunda da değiliz. İmkânımız elveriyorsa bize dayanak olabilecek çok değerli psikiyatristler ve psikologlar var. Travma konusunda uzmanlaşmış terapistler var. Takviye almak, buna kendini açabilmek özsaygıdır, bazılarının algıladığı formda bir zayıflık ya da kusurluluk mutlaka değildir. Öz-farkındalığın, seçim yapabilmenin ve kendi sorumluluğunu alabilmenin insanı insan yapan çok değerli meziyetler olduğuna inanırım. Evvelce de bahsettiğim üzere, üniversal ahlaktan nasibini alamamış karanlık bir anahtarı değiştiremeyiz. Lakin onunla uyumlu olan anahtar deliklerimizi dönüştürmek üzere seçim yapıp kendi sorumluluğumuzu alabiliriz.
Bu da galiba yan yana durarak olabilecek bir şey?
Birbirimize de daha fazla takviye olmalıyız. Bana toplumsal medyadan yazan tanımadığım bayanlarla işi gücü bırakıp uzun konuşmalar yaptığım olur. Bunu “bakın ben ne iyiyim” manasında söylemiyorum, hayatın bu formda manalı hale geldiğine büsbütün inandığım için söylüyorum. Frankl’a nazaran mana, öz-aşkındalık halinde belirir. Öz-aşkındalık, kendi kısıtlı çıkar dünyamızı aşarak bir ötekine uzanabildiğimiz tavırdır. Örneğin özdeğer arıyorsak, birilerine de -kendi çıkarımızdan özgürleşmiş olarak- pahalı hissettirme sorumluluğumuz olduğunu hatırlamak durumundayız. Kolay bir gülümsemenin, bir selamın, birilerini görülmüş-duyulmuş-anlaşılmış hissettirebilmenin insanların hayatına nasıl ve ne boyutta tesir edebildiğini deneyimlediğim çok örnek oldu. Biz neyi arıyorsak, hayata evvel onu vermeliyiz diye inanıyorum. Kimliğimiz, hayattan aldıklarımızla değil, asıl hayata verdiklerimizle oluşur.
‘İYİLEŞMEK, ‘ZEHİRLENMEMEK’ MANASINA GELMİYOR’
Toplum olarak istismara açık hale geldik. Bunun da kriteri yok sanırım, mevki, para, statü ile ilgili değil. Pekala, nasıl iyileşeceğiz, güzelleştireceğiz?
Evet, istismara açık olmak hayattan aldığımız etiketlerle ilgili değil nitekim. Nasıl ki bir zehir fizikî vücudumuza fizikî özelliklerimizi pek ayırt etmeden tesir edebiliyorsa, istismarın zehiri de zihinsel ve duygusal vücudumuza bu tip etiketlerimize bakmadan tesir edebiliyor. Açıkçası birçok eğitimli, tecrübeli insanın farkında olmadan, örneğin romantik bağında istismarın beşiğinde uyuyabildiğini gördüm. Uygunlaşmak, “zehirlenmemek” manasına gelmiyor. Zira bunun önünü alamayabiliriz, büsbütün denetim alanımızda değil. Lakin o zehirle ne yapacağımızı seçebiliriz. Kanımca “zehirden panzehir” üretebilmek şu hayata epeyce manalı bir katkıdır.
Kitabın örneğinden mevzuyu açıklayayım; Ayça karakteri istismara maruz kaldığı bir münasebette zehirleniyor ve bunu fark edemiyor. Lakin bir noktada, evvelden de altını çizdiğim halde buna kapıyı açan kendi iç dünyasındaki modüller üstünde çalışarak öz-farkındalığını geliştiriyor. Sağladığı öz-farkındalıkla başka beşerler bu tuzaklara düşmesin diye, gereksinimi olanı istismar beşiğinden uyandırabilmek niyetiyle harekete geçiyor. Aslında maruz kaldığı çamurdan, yaşadığı ortama katkı sağlayabilecek bir heykel yapma sorumluluğunu alıyor, bunu seçiyor. Bir bakıma otantik varoluşunu da ortaya koyuyor, “Ben de yaralandım, düzgünleşme çabasındayım ve yol aldım, gel birlikte iyileşelim” bildirisini veriyor. Az önce açıklamaya çalıştığım öz-aşkındalık tavrını da bu noktada görüyoruz. İşte bu formda, yaşanan trajik bağlantıdaki “anlam” ortaya çıkıyor. Ayça başkalarına katkı sağlayarak, “Demek ki bu trajediyi boşuna yaşamadım,” diyebiliyor. İnanıyorum ki düzgünleşme ve iyileştirebilmenin yolu bu halde, manadan geçiyor.
İnsanlar birbirine “seni seviyorum” bile diyemiyor. Sevgisiz bir toplum mu yetişti?
Sevgisiz bir toplum “yetişti” diyemem zira sevgi sıkıntımız motamot bugün olduğu formda geçmişte de lisana gelmiş. Mesela Erich Fromm, ‘Sevme Sanatı’ isimli yapıtında bundan 65-70 yıl evvel mevzuyu şahane ele almış: “Olgunlaşmamış sevgi, seni seviyorum zira sana gereksinimim var, der.” “Olgunlaşmış sevgi, sana gereksinimim var zira seni seviyorum, der.”
Sevgi konusunda öncelikle sevgiden ne anladığımızı netleştirmemiz gerektiğine inanıyorum. Sanki sevgi sandığımız, olgunlaşmamış sevgi -yani bağımlılık, güç arayışı, muhtaçlık karşılamak- olabilir mi? Bu türlü bakıyorsak ilgide olduğumuz şahısları kaçınılmaz olarak nesneleştirir, objeleştirir, kendi muhtaçlığımızı karşılamak ve çıkar dünyamıza hizmet etmek üzere tahsilatçılık yapıyor oluruz. Sevginin öylesine, hasbelkader sürükleneceğimiz rastgele bir his olmadığına; eylemsel boyutu da kapsayan şanlı bir kavram olduğunu düşünüyorum. Bir hayvanı seversiniz ve sevdiğiniz için ona bakım verirsiniz. Sevmenin kendisi bu noktada mananın kendisidir, insanı hayata bağlayan halattır. “O hayvan ben onu sevdiğim için bana havlamayacak” demezsiniz. Yani kendi çıkar dünyanızı aştığınız, bir bebeği severken hissettiğiniz içinizden taşan o güç pek iyileştiricidir.
Buna benzeri olarak, bundan yüz yıl öncesinin değerli düşünürlerinden Martin Buber de, ‘Ben ve Sen’ isimli yapıtında insanın nesneleştirildiği ilgi biçimini “Ben-O” bağı olarak tanımlamış. Bu stil alakada insanın objeye indirgenerek, maksada araç edilip kullanılmasından yani manipülasyondan çekinmeyen egoist bir ben anlayışından bahsetmiş. Buber, “Ben-Sen” olarak tanımladığı ilgi biçiminde ise insanın insanlığının görüldüğü, insanlık onurunun korunduğu ve birbirinin biricikliğine karşılıklı bir yönelimle doğan manası aktarmış. Kanımca hepimiz “ben-sen” münasebetini, yani gerçek sevgiyi deneyimlemek istiyoruz lakin çoğunlukla gücün ve etiketlerin kriterleri peşinde dolaşıyoruz. Bunları sevgi diye tanımlıyoruz ve hayal kırıklıkları sonrası “sevgi acıtır” kararına geliyoruz. Oysa sevgi değil, güç peşinde tutsak olduğumuz bağımlılık halidir canımızı yakan. Sevgi, güzelleştirir.
Aslında biraz da seçimlerimizle ilgili hayat… Bu da öz-farkındalık şuurumuzun gelişmesi…
Üç noktayı vurgulamak isterim. Birincisi, Soren Kierkegaard’ın çok sevdiğim bir kelamı var. “Hayat yalnızca geriye gerçek anlaşılır, lakin ileriye gerçek yaşanmak zorundadır.” Bu kelamın, hayattaki en önemli sorunumuzu bir cümlede çarpıcı formda özetlediğini düşünürüm. Bu gerçekle baş edebilmenin yolu kendini bilmekten, öz-farkındalık seyahatine çıkarak zorluklar karşısında tekamül edebilmekten, evrilmekten geçiyor.
Bir başka vurgulamak istediğim şey, hayatın “değiştiremediğimiz” trajik tecrübeleriyle ilgili. Viktor Frankl, “İnsan seçebilendir,” diyor. Gaz odasına dahi giderken, insanın hala bir seçiminin olduğundan, en azından “tutumunu” seçebileceğinden bahsediyor. Mesela tahminen de, diğerlerine örnek olacak bir duruşla olayı karşılayacaksın… Bu da bir seçim. Sonuçta “Bu zorluk karşısında ben, kim olmayı seçiyorum?” sorusunu çok önemsiyorum. Her şartta bir halde seçiminin olduğunu anımsayabilmek sanırım hayatla ve kendimle uzlaşabilme yolunda bana katkı sağlıyor.
Son olarak, gücü elde etmiş ve toplumsal olarak ülkü etiketleri bünyesinde toplamış bir insanın “sevmeyi de illaki bildiğine dair” bir yanılsamamız olabiliyor ve bu sebeple yaralanabiliyoruz. Madalyalar almış olmak demek; kişinin üniversal ahlaka sadık olduğu, sevmeyi bildiği, vicdanlı olduğu ve insanlık onurunu gözettiği manasına illaki gelmiyor. Bu bahislerde farklı bir eğitime gereksinimimiz olduğuna inanıyorum. Her madalya sahibi bu özelliklerde olabilseydi, dünya kesinlikle çok daha aydınlık olabilirdi.