HABER: Ali Asgar Çabuk/Tahran
Dünya kamuoyunda Mahsa Amini’nin vefatı ile tartışılmaya başlanan “İrşad Devriyeleri” ve “ahlak polisliği” uygulaması İran’da 40 yıldır tartışılan bir bahis. Her ne kadar İrşad Devriyeleri 2006 yılında yasal statü kazansa da, İran İslam İhtilalinin akabinde toplumsal ve kamusal alanda devletin bir mecburiliği olan “örtünme” ve “kılık kıyafet” kontrolü sivil ve istekli kümeler tarafından yapılabiliyordu. İran İslam İhtilal Komiteleri, Cundullah Devriyeleri ve İhtilal Muhafızları Devriyeleri kentlerde açıklık ve örtüsüzlük ile çaba çerçevesinde faaliyet yürütmekteydiler.
AHLAK POLİSLİĞİ VE İRŞAD DEVRİYELERİ KALDIRILDI MI?
İran İçişleri Bakanlığı çatısı altında emniyet teşkilatının bir ünitesi olarak faaliyet yürüten İrşad Devriyeleri İran İslam İhtilalinden itibaren farklı isim ve usuller ile her vakit varlığını sürdürmüştür. Bugün emniyet teşkilatının bir ünitesi olan Toplumsal ve Ahlaki Güvenliği Sağlama merkezinin kentlerdeki örtü ve kılık kıyafet kontrolünden sorumlu olan İrşad Devriyeleri’nin
lağvedildiğine dair İçişleri Bakanlığı ve Emniyet Teşkilatından hiç bir açıklama gelmedi. Uygulamanın kaldırıldığına ait tartışmalar sürerken, Tahran’da bir iş yerinin çalışanlar başörtüsü kurallarına uymadığı gerekçesiyle mühürlenmesi uygulamanın devam ettiğini gösterir nitelikte.
İran Genel Başsavcısı Muntazeri başta olmak üzere kimi İranlı yetkililerden gelen açıklamalar uygulamanın büsbütün lağvedildiği algısına neden oldu. Lakin bu açıklamaları yapan İranlı yetkililerin uygulamanın kaldırılacağı konusunda karar mercii olmadıklarını vurgulamak gerekiyor.
Benzer bir açıklama İran Güzelliği Emretme ve Berbatlıktan Sakındırma merkezinin sözcüsü Ali Hanmuhammedi’den gelmiş ve İrşad Devriyeleri uygulamasının artık sonuç vermediği minvalinde şahsî kanaatini paylaşmıştı. Uygulamanın daha çağdaş sistemler ile devam edebileceğini belirten Hanmuhammedi, “Ülkede tesettür tartışması kamuoyunda lisana getirilen bir taleptir ve şu anda bu
konuyla ilgili kararlar alınmaktadır. Savcılık ve yargı yetkililerinin talimatıyla Kolluk Kuvvetleri tarafından yürütülen Ahlak ve Toplumsal Güvenlik Devriyeleri’nin vazifesi sona ermiştir” sözlerini kullanmıştı.
Hanmuhammedi husus hakkında alınmış bir kararı değil kendi şahsî kanaatini paylaşmıştır. İran devlet televizyonu, Genel Başsavcı Muntazeri’nin açıklamalarına ait haberinde, Başsavcının tabirlerinin yanlış anlaşıldığını, hususun yargı ile ilgisi olmadığını ve devletin örtü konusunda geri adım atmadığını belirtmişti.
İrşad Devriyeleri ve ahlak polisliği uygulaması kullandıkları sistemler, tüzel alt yapısı ve yargı ile bağlantısı seviyesinde esasen tartışılmakta olan bir mevzuydu. İrşad Devriyesi olarak isimlendirilen bu uygulamanın İran’da türel bir alt yapısı bulunmuyor. Bu nedenle Cumhurbaşkanı Yardımcısı Ensiye Hazali’ye nazaran İran’da İrşad Devriyeleri isminde bir ünite dahi bulunmamaktadır. Bu ise hususun İranlı yetkililer açsında müphem ve tartışılmakta olduğunu gösteriyor. Uygulamada daha çağdaş yolların kullanılması, ahlak polisliğinin farklı bir isim yahut yapılanma ile yine güncellenmesi üzere bahisler “Kültür İhtilali Yüksek Konseyi” tarafından bugün de tartışılmakta. Lakin uygulamaya ait şu ana kadar alınmış bir resmi bir karar yok.
Mahsa Amini’nin İrşad Devriyeleri tarafından gözaltına alınmasının akabinde hayatını kaybetmesi ile ahlak polisliği ve zarurî başörtüsü uygulamasına reaksiyon olarak başlayan kitlesel şovlar sonrası İrşad Devriyeleri’nin alandan çekildiğini görüyoruz. Toplumun kelam konusu uygulamaya yönelik çok reaksiyonu, Amini’nin vefatı öncesinde uygulamanın gündemde yer alması ve reaksiyon görmesi ve kitlesel şovlara karşı farklı ünitelerden güvenlik güçlerine duyulan muhtaçlık kelam konusu devriyelerin fiilen
sahadan çekilmesine neden oldu. Fakat bu fiili durum İran’da yasallaşmış ve karara bağlanmış değil. İran’da İrşad Devriyeleri her kentte farklı prosedürlerle yürütülen, dönemsel olarak ise hafifletilen bir uygulama. Örneğin Tahran’da uygulanan ahlak polisliği ile İran’ın kıymetli din merkezi olan Kum kentindeki uygulama tıpkı seviyede değildir. Başşehir Tahran’da fiilen ahlak polisliği esnek tutulurken, Kum kentinde tıpkı sertlikte uygulama devam etmektedir.
İRŞAD DEVRİYELERİ NASIL OLUŞTU?
İrşad Devriyeleri eski Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad periyodunda uygulanmaya başlansa da, ahlak polisliği ve buna bağlı devriyelerin kurulması Muhammed Hatemi’nin imzası ile gerçekleşmiştir. İran eski Emniyet Genel Müdürü İsmail Ahmedi Mukaddem, İrşad Devriyelerinin eski Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi devrinde Hatemini’nin imzası ile “Kültür İhtilali Yüksek Konseyi” tarafından oluşturulduğunu belirtiyor. Mahmud Ahmedinejad’ın Cumhurbaşkanlığı devrinde yani 2006 yılında ise bu uygulamanın hayata geçirildiğini görüyoruz. İran’da tek yasa yapan organ “İran İslam Cumhuriyeti Meclisi” olsa da İrşad Devriyeleri konusunda karar alıcı kurum Kültür İhtilali Yüksek Kurulu oldu. Bu manasıyla ahlak polisliği ve buna bağlı İrşad Devriyeleri uygulamasının İran hukukunda yasal bir desteği bulunmamaktadır. Kültür İhtilali Yüksek Kurulu 2005 yılında kapsamlı iffet ve örtünme planı oluşturarak toplumsal ve kamusal alanda örtünmeyi yaygınlaştırmayı ve buna bağlı kültürel şuuru artırmayı hedefledi. Aslında oluşturulan iffet ve örtünme planında İrşad Devriyeleri’nin kurulması, kılık kıyafetlerin denetlenmesi ve bu kapsamda örtüsüzlerin yargı ve emniyet güçlerine intikali üzere ibareler yer almamaktadır. Zira İran anayasasının İslami Cezalar kanunun 638’inci hususunda başörtüsü takmanın bir mecburilik olduğu ve buna uymayan bireylere 10 günden 2 aya kadar mahpus yahut para cezası verileceği zati vurgulanmıştır. Lakin Kültür İhtilali Yüksek Kurulu’nun kapsamlı iffet ve örtünme planı toplumsal alanda başörtüsü ve kılık kıyafetin denetlenmesini değil, tesettür konusunun kültürel bir alt yapısını oluşturmayı hedefliyordu.
İran İslam İhtilalinin akabinde toplumda birtakım istekli milis güçlerin farklı isimler ismi altında kılık kıyafet ve ahlaki devriyeler oluşturmaları, İran siyasetinde Cumhurbaşkanlarına ve hükümetlere yönelik ahlak polisliğinin bir baskı ögesi olarak kullanılmaya başlanması ve başörtüsü konusunda iffet ve örtünme planının vakitle emniyet güçlerine devredilmesi bugünkü İrşad Devriyelerini oluşturdu. Kültürel alanda kalması gereken iffet ve örtünme planı ilgili merkezlerin devre dışı kalması nedeniyle İran İçişleri Bakanlığının ve kolluk kuvvetlerinin kamusal alanda kılık kıyafet kontrolüne evrildi.
İran’da emniyet teşkilatının “Toplumsal ve Ahlaki güvenliği sağlama” ünitesine bağlı olan İrşad Devriyeleri kendilerine ilişkin özel araç ve polis timi ile kent meydanlarında, toplu ulaşım merkezlerinde, AVM’lerde ve kamusal alanda başörtüsü kontrolleri yapmaya ve örtü kuralına uymayanlar hakkında idari süreç yapmaya başladılar. Bu kapsamda gözaltına alınanalar “irşad merkezlerine” götürülerek burada merkez tarafından oluşturulan toplumsal ve ahlaki irşad derslerine katılıyor ve ardından
taahhütname imzalayarak hür bırakılıyorlar. Tekrarlanması durumunda ise husus yargıya taşınıyor.
İran eski Cumhurbaşkanı Ahmedinejad periyodunda hayata geçen İrşad Devriyeleri toplumsal ve kamusal alanda daha sıkı ve sert uygulanırken, Cumhurbaşkanı Hasan Manevî periyodunda uygulamanın esnetildiğini görüyoruz. ABD ile imzalanan nükleer mutabakat ile birlikte oluşan refah ve ıslahat rüzgarını gerisine alan Manevî, ahlak polisliğine yönelik ağır tenkitler de yapmaya başlamıştı. Bu tarafı ile ahlak polisliği ve İrşad Devriyeleri uygulamasının İran içerisinde toplumsal grupları
kanalize etmek ve hükümetlere yönelik baskı ögesi oluşturmak ismine dönemsel olarak sertleştirildiğini görüyoruz. Uzun bir müddettir uygulanmayan ve bölgelere nazaran esnetilen İrşad Devriyelerinin İbrahim Reisi’nin Cumhurbaşkanı seçilmesinin akabinde tekrar sert bir halde alana sürülmesi, Manevî periyodunda İranlı bayanların oluşturduğu fili duruma ağır bir darbe indirdi. Bu fiili durum İranlı bayanların mecburî başörtüsü maddesine karşın bilhassa Tahran üzere büyük kentlerde kendilerine mahsus bir örtünme biçimleri oluşturmalarını ve buna karşılık güvenlik güçlerinin müdahale etmemelerini sağlamıştı.
İran’daki son Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde İrşad Devriyelerine son vereceğini belirten Cumhurbaşkanı Reisi, “Halk için irşad devriyeleri olmayacak bunun yerine irşadı yönetimciler ve yöneticiler için kullanacağız” demişti. Lakin Cumhurbaşkanı seçilmesinden kısa bir müddet sonra İrşad Devriyeleri kendilerine ilişkin özel araç ve timler ile kent meydanlarında tekrar görünür oldular. Bu devriyelere ait Mahsa Amini’den evvel medyaya yansıya birinci olumsuz hadise 24 Nisan’da Tahran’da ulusal atlet Muradhani’nin yaralanması ile yaşanırken ikinci hadise 16 Temmuz’da kızının gözaltına alınmasını engellemek isteyen bir annenin kendisini devriye arabasının önüne atması sonrası yaşandı.
Benzer olayların arkası gerisine artması, siyasilerden ve birtakım yetkililerden örtü konusunda “başörtüsüzlere kamuda hizmet verilmesin”, “toplu ulaşıma dahi alınmasınlar” biçiminde yapılan açıklamalar halk içerisinde kutuplaşmayı artırdı. O denli ki 19 Temmuz’da İran medyasında geniş yankı uyandıran başörtülü bir bayanın dövülerek toplu ulaşım aracından atılmasına neden olmuştu. Kelam konusu tarihi kronoloji içerisinde İrşad Devriyeleri ve ahlak polisliği uygulamasına ait tartışmalar
Mahsa Amini’nin hayatını kaybetmesi ile tepe noktasına ulaşırken, İran’da artık bayanlar direkt rejimi ve zarurî örtüyü gaye almaya başladılar.
Gelinen noktada İranlı yetkililerden İrşad Devriyeleri’ne ait yapılan açıklamalar, uygulamanın belgisiz türel boyutu nedeniyle çelişkili ve keyfi olabiliyor. Örneğin başörtüsüzlere kamu hizmeti verilmemesi, başörtüsü takmayanların banka hesaplarının dondurulması yahut ahlak polisliği üzere bir uygulamanın ülkede esasen olmaması üzere açıklamalar İranlı yetkililere bahis hakkında keyfi siyaset yürütme imkanı sağlıyor.