İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne (İBB) bağlı İstanbul Planlama Ajansı’nın (İPA) hazırladığı ‘İstanbul’un Kapısındaki Kriz: Deprem’ başlıklı raporda; muhtemel bir sarsıntıda Avrupa Yakası’nda 10 ilçe ile Anadolu Yakası’nda da kıyı şeridinde bulunan eski binaların ağır yahut çok ağır hasar alabileceği öngörüldü. 2003 yılından bugüne kadar çıkarılan 7 imar affının, riskli yapıların dönüştürülmesinde değerli bir zafiyete neden olduğu belirtilen rapora nazaran; muhtemel bir sarsıntıda hasar alması mümkün bina sayısı 86 bin 400’den fazla.
İBB’ye bağlı İPA, ‘İstanbul’un Kapısındaki Kriz: Deprem’ raporunu yayınladı. Raporda; İstanbul’da son 20 yılda tamamlanan ve imali devam eden büyük ölçekli inşaat projelerine dikkat çekildi. Çeşitli işlev değişimleri, mevzuata alışılmamış uygulamalar ve imara açılan alanlarda üretilen inşaat alanları ile elde edilen maddi yararın 1,4 trilyon lirayı bulduğu belirtilen raporda, “Elde edilen bu maddi yarar ile İstanbul’daki orta ve üzeri riskli yapıların tamamı 4 kez dönüştürülür ve İstanbul’un sarsıntı riski kıymetli ölçüde azaltılabilirdi” denildi.
İstanbul’u bekleyen mümkün riskler
Olası İstanbul sarsıntısında ağır hasar beklenen bina sayılarının ilçe ilçe açıklandığı rapor, özetle şöyle:
“İstanbul’da zelzele riski, Avrupa Yakası’nda Haliç ile Küçükçekmece Gölü ortasındaki geniş bölgeyi, kıyı çizgisinde Bakırköy, Zeytinburnu ve Fatih ilçeleriyle meskûn nüfus yoğunluğu yüksek olan Bahçelievler, Güngören, Bağcılar, Esenler, Bayrampaşa ve Küçükçekmece ilçelerini kapsayan bir alanı tehdit etmekte. Anadolu Yakası’nda ise kıyı şeridi boyunca, bilhassa eski yapı stokunun ağır olduğu alanlarda öne çıkmakta.
“86 bin 400’den fazla binanın ağır hasar alması öngörülüyor”
İBB Sarsıntı Risk İdaresi ve Kentsel Güzelleştirme Dairesi Başkanlığı’nca yapılan yeni iddialar doğrultusunda ağır yahut çok ağır hasar alması öngörülen binaların, kestirim edilenden 1,8 kat (yaklaşık 86 bin 400 bina) fazla olduğu öngörülüyor.
Öngörülen sarsıntının yıkıcı tesirlerinin yalnızca yapı stokunda değil, altyapı sistemlerinde de değerli hasarlar meydana getirmesi beklenmekte. Yapı stoku ve altyapı sistemlerinde beklenen hasarlara ek olarak, zelzele sonrası meydana gelmesi muhtemel bir tsunami nedeniyle Marmara Denizi’ne kıyısı bulunan tüm ilçeler ek risklere maruz kalmakta. Kıyılarda yer alan balıkçı barınakları, yeşil ve kamusal alanlar ve dere ağızları, tsunami karşısında hasar görebilirliği yüksek bölgeler. Tüm bunlar nedeniyle İstanbul’un karşı karşıya olduğu sarsıntı tehlikesi, beraberinde getireceği tüm risklerle birlikte ele alınmayı zarurî kılıyor.
“İmar afları, mevcut kırılganlıkları daha da derinleştirdi”
İRAP (İl Afet Risk Azaltma), dört maksat çerçevesinde afet riskini azalmayı hedefliyor: Fizikî etraf, yönetişim, iktisat ve toplum. Buna rağmen bilhassa sarsıntı konusunda en temel ancak en kuvvetli risk azaltma metotlarından biri olan fizikî hasar görebilirliğin azaltılması, diğer bir deyişle kentsel dönüşüm sorumluluğu, süreç ve mali yük kaynaklı zorlukların en ağır yaşandığı alan olarak, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne yüklenmiş durumda. Dahası, İRAP kapsamında süren ‘plandan doğan plan’ yaklaşımı ile ilçe ve büyükşehir belediyeleri kentsel dönüşüm odaklı plan ve strateji üretmeye yönlendiriyor. Bu durum, hâlihazırda plansız kentleşmenin zelzele riskinin artmasında en kıymetli etkenlerden biri olduğu ve planlama sisteminin güçsüzleştirildiği günümüz gerçekliğinde, uygulama ve tahlil odaklı aksiyonlardan uzaklaşma manasına geliyor. 1999 sarsıntısı sonrasında birçok uzmanın hemfikir olduğu bir durum, imar aflarının zelzele tehlikesine ek bir tehlike oluşturduğu ve riski artırdığı istikametindeydi.
Buna rağmen 2003 yılından günümüze çıkartılan 7 imar affı, riskli yapıların dönüştürülmesinde kıymetli bir zafiyeti ortaya çıkardı. Seçim devirlerinin değerli ataklarından biri hâline gelen imar afları, Hazine’ye ilişkin taşınmazların üzerinde bulunan yapı sahiplerine satışından yönetmeliğe uymayan kaçak yapılara altyapı götürülmesine, kaçak ya da kullanım müsaadesi bulunmayan, imar planlarına karşıt yapıların fiyat karşılığı ‘Yapı Kayıt Belgesi’ düzenlenmesine kadar farklı araçlarla, yönetmeliğe uymadan yapılmış yapıların fiyat karşılığında yasallaşmasına imkan sağladı. ‘Af’ ve ‘barış’ üzere kavramların temeline oturan bu düzenlemeler, kentsel adaletin tahsisine bir yarar sunmadığı üzere hâlihazırda mevcut olan kırılganlıkları daha da derinleştirdi.
“1,4 trilyon lira maddi çıkarla, İstanbul’daki riskli yapıların tamamı 4 sefer dönüştürülebilirdi”
İstanbul’da son 20 yılda tamamlanan ve imali devam eden büyük ölçekli inşaat projelerinden çeşitli işlev değişimleri, mevzuata ters uygulamalar ve imara açılan alanlarda üretilen inşaat alanları ile elde edilen maddi çıkar, 1,4 trilyon lira olarak açıklanmıştı. Elde edilen bu maddi kar ile İstanbul’daki orta ve üzeri riskli yapıların tamamı 4 defa dönüştürülür ve İstanbul’un sarsıntı riski kıymetli ölçüde azaltılabilirdi. Çünkü İstanbul’daki orta ve riskli üzeri binaların dönüştürülmesinin maliyeti, İBB’nin 2022 bütçe gelirlerinin 10 katından fazla. Bu durum, tıpkı vakitte zelzele riskinin azaltılmasında kentsel dönüşüm sorumluluğunun belediyelerin kaldırabileceğinden çok daha ağır bir yük olduğu manasına geliyor. Bu sorumluluk hanelere yüklendiğinde ise yıllık ortalama muadil hane halkı kullanılabilir fert gelirinin yaklaşık 9,6 katı bir maliyet ortaya çıkıyor.
“Deprem riskinin azaltılması en kritik öncelik”
Deprem riskinin azaltılması, Türkiye tarihinde yaşanan afet ve krizler ele alındığında en kritik önceliklerden biri hâline gelmekte. Buna rağmen sarsıntı riskinin azaltılmasındaki temel uygulamalar olan yapısal risklerin azaltılması ve kentsel dönüşüm uygulamaları gerek finansal gerekse süreçte yaşanan aksaklıklar nedeniyle çeşitli kesintilere uğruyor. 17 Ağustos sarsıntısının yıl dönümünde İstanbul’da arazi değişimleri ve imar uygulamalarından elde edilen gelirle zelzele riski değerli ölçüde engellenebilecekken bu gelirin kamuya geri kazandırılmamış olması, İstanbul’da yetkisi bulunan farklı kurumların zelzele riskine yönelik yaklaşımına ait değerli ipuçları sunuyor. Merkezi idarenin çeşitli plan ve kararlarla afet riskinin azaltılmasında sorumluluğu büyükşehir belediyesi, ilçe belediyeleri ve vatandaşlara yönlendirmesi, temelinde zelzele ve öbür tüm risklerde önümüzde uzun bir süreç olacağına işaret ediyor.
Özellikle riskli yapıların dönüştürülmesinde muhtaçlık duyulan bütçenin elde edilen ranttan karşılanmamış olması, kurum ve şahısların özünde sarsıntı riskini ciddiye almadığını, bütçenin yaratılamayan bir öğe değil, var iken kullanılması tercih edilmeyen bir kalem olduğunu ortaya koyuyor. Bu hususta öteki bir örnek de Cumhurbaşkanlığı’nın ‘örtülü ödenek’ olarak tabir edilen ‘Gizli Hizmet Giderleri’ üzerinden verilebilir. 2011 yılından günümüze, kelam konusu masrafların toplamı ile İstanbul’daki orta ve üzeri riskli yapıların yüzde 36,6’sı belediyelere ya da vatandaşlara rastgele bir yük olmaksızın dönüştürülebilirdi.” (ANKA)