Sera Yelözer*
Bebeklere doğdukları, hatta biyolojik cinsiyete dair göstergeleri ultrason ekranında gördüğümüz andan itibaren toplumsal cinsiyet kimlikleri atıyoruz. Lakin bu daima bu türlü değildi. Araştırmalar, geçmişte ve günümüzde avcı toplayıcı topluluklarda toplumsal cinsiyet rolleri ve kimliklerinin kültürel bağlama, yaşa, bireyin hayatın evrelerinde içinden geçtiği eşiklere nazaran değişen ve dönüşen dinamik bir olgu olduğunu gösteriyor.
Toplumsal cinsiyet benimsenirken yaş, çocukluk, öğrenme ve bu süreçlerin maddi kültürle bağlantısının tesiri iç içedir. Çocuklar, “kümülatif kültür” olarak tanımlayabileceğimiz, toplumun toplumsal normlara, kimliklere, ömür biçimine dair kolektif bilgisinin günlük rutinler içerisinde aktarılmasıyla birlikte bu toplumsal normları öğreniyor ve içselleştiriyorlar. İşte toplumsal cinsiyet de bunlardan birisi. Örneğin, günümüzde kız ya da erkek çocuklarla özdeşleştirilen renkler, oyuncaklar, giysiler ve eşyalar çocuklara atanan toplumsal cinsiyet kimliklerini öğretmenin, içselleştirmelerini sağlamanın ve kimlikleri dış dünyaya simgelemenin ortacısı. Toplumsal normların atfettiği kimlikleri üstlenmeyen bireyler, örneğin gençler ya da yetişkinler de dış görünüş ve maddi dünyayla birlikte kimliklerini dışa vuruyor. Aidiyet kurduğumuz kimlikler hayatlarımız içinde, gençlikte, yetişkinlikte yahut yaşlılıkta vakit zaman değişiyor ve dönüşüyor…
Peki, çağdaş toplumdan uzağa gittiğimizde, tarihöncesinde ve günümüzde yaşayan avcı toplayıcılarda yaşın toplumsal cinsiyetle bağlantısı nasıldı? Maddi kültür toplumsal cinsiyeti öğrenme, aktarma ve simgeleme süreçlerinde nasıl bir rol oynuyordu? Bu kısa yazıda arkeolojik ve etnografik dataların bu alakalar hakkında ne söylediğine bakacağız.
SOSYAL MÜNASEBETLER, BİREYLİK VE TOPLUMSALLAŞMA
Kan bağına dayalı olsun ya da olmasın, bireyler ve kuşaklar ortasında kurulan toplumsal bağlantılar, bebeklere ve çocuklara bireylik atfetmenin, toplumsal kimlikleri kazandırmanın ve aidiyet hissini pekiştirmenin en kıymetli sistemlerinden. Etnografik örnekler, bilhassa sütten kesme tamamlanana dek bebek ve biyolojik anne ortasında kurulan fizyolojik ve toplumsal alakaların bebeğin biyolojik ve kültürel gelişiminde büyük bir değere sahip olduğunu doğrulamakta. Fakat tekrar etnografik çalışmalar bebeklerin ve çocukların çeşitli fizikî ve toplumsal muhtaçlıklarının sıklıkla topluluğun öbür bireyleri tarafından ortaklaşa karşılandığı örnekler sunuyor. Örneğin biyolojik baba, öbür kardeşler, büyükanne ve büyükbabalar, çocuk bakımında ortaklaşa roller üstlenerek hem birtakım toplumsal rolleri gerçekleştiriyorlar hem de yeni toplumsal rolleri ve kimlikleri öğreniyor ve üstleniyorlar.
Samoa Adalarında Margaret Mead’in 1920’ler üzere erken bir tarihte gerçekleştirdiği araştırmalar yaşça büyük çocukların, sütten kesilen kardeşlerinin bakımına yardım ettiğini gösteriyor. Sütten kesme birçok yaşayan avcı toplayıcı toplulukta bebeklerin bireylik kazanmaya ve atfedilen toplumsal cinsiyet kimliklerine nazaran isimlendirilmeye başladığı bir eşik. Örneğin Tanzanya’da Ndumba’larda sütten kesilen çocuklar “erkek çocuk” ve “kız çocuk” olarak ayrışmaya başlar. Ya da Senegal’de yaşayan Bambara’larda iki yaş civarında sütten kesilen çocuklar topluluğun başka üyeleriyle toplumsal bağlantılar kurmaya başlarken üç yaşından sonra öbür çocuklarla toplumsallaşmaya başlarlar. Sheina Lew-Levy ve çalışma arkadaşlarının 2018 yılında Cross-cultural research mecmuasında yayınlanan bir makalesi, yaşıt ve farklı yaş kümelerinden çocukların oluşturduğu oyun kümelerinde yetişkinlerin davranışlarını taklit ederek oynayan çocukların, kendi dünyalarını meydana getirdikleri bu küçük toplumsal alanda toplumsal rolleri öğrendiklerini gösteriyor.
Çocuklar için oyun ve taklide dayalı bir toplumsal sistem olarak tanımlayabileceğimiz toplumsallaşma ya da toplumsallaşma süreci aslında çocukların etraflarındaki dünyanın normlarını öğrenmeye, içselleştirmeye başladıkları bir eşik. Bu formda toplumsal cinsiyete ait normlar, iş yapma, giyinme, süslenme biçimleri üzere pratikler aktarılıyor, öğreniliyor ve içselleştiriliyor.
SOSYAL YAŞ VE TOPLUMSAL CİNSİYET
Son yıllarda biyoarkeologlar arkeolojik insan kalıntılarının yaş tayininde farklı üç yaş kategorisi öneriyor. Biyolojik yaş, kronolojik yaş ve bunların kültürel karşılığı olarak, makul bir yaş için toplumun uygun gördüğü rolleri ve kimlikleri tabir eden toplumsal yaş. Yaşayan avcı toplayıcı topluluklarda ve arkeolojik örneklerde çocukluk üzerine geniş kapsamlı bir derleme sunan bir çalışmada Annemieke Milks ve çalışma arkadaşları, avcı toplayıcı topluluklarda bebeklerin ve çocukların farklı biyokültürel eşiklerden geçerek büyüdüğünü ve bu farklı toplumsal yaş kümelerinin birçok toplulukta misal eşikler içerdiğini söylüyor.
Dolayısıyla toplumsal yaş, toplumsal cinsiyet rollerinin ve kimliklerinin atfedilmesi ve benimsenmesinde değerli bir eşik. Etnografik örnekler, avcı toplayıcılarda toplumsal cinsiyete dayalı rollerin ve vazifelerin çocukluğun orta etaplarından itibaren atfedildiğini gösteriyor. Sheina Lew-Levy ve arkadaşlarının çalışması, Afrika’da yaşayan Batek topluluğunda ya da Kanada’da yaşayan Chippewayan yerlilerinde çocukların faaliyetlerinin yaklaşık 10 yaşından sonra cinsiyete nazaran ayrışmaya başladığını tespit etmiş. Bir farklılık, göçer ve yerleşik avcı toplayıcı topluluklar ortasında saklı. Rachel Reckin ve arkadaşlarının 2020 yılında yayınlanan çalışması; nüfus olarak daha küçük göçer topluluklarda kız ve erkek çocukların birlikte öğrendiğini, nüfus olarak daha kalabalık yerleşik avcı toplayıcılarda ise farklı cinsiyetlerden çocukların farklı formlarda toplumsallaşarak öğrendiğini ortaya koyuyor.
Çocukların birlikte oyun oynayarak ve yetişkinleri taklit ederek toplumsal rolleri öğrenmesinin yanı sıra, yetişkinlerle birlikte vakit geçirerek, gözlemleyerek ve çıraklık ederek öğrendiklerini de düşünebiliriz. Arkeolojik bilgiler, taş alet üretiminde mahir, yetenekli, uzmanlaşmış üretimlerle daha amatörce, tahminen de çocuklar tarafından yapılmış üretimleri ayırt edebilmemizi sağlıyor. Etnografik bilgiler ise avcı toplayıcı topluluklarda bilhassa ergenliğin deneme, keşif ve çıraklık yoluyla toplumsal rollerin öğrenilmesi için en ülkü toplumsal yaş olduğunu göstermekte.
Üst Paleolitik devirde 5000’den fazla boncukla birlikte gömülmüş iki çocuk mezarının renklendirilmiş görseli. Sunghir/Rusya. TOPLUMSAL CİNSİYET, YAŞ VE MADDİ KÜLTÜRÜN İÇ İÇE İLİŞKİSİ
Sosyolojik, antropolojik ve arkeolojik araştırmalar, maddi kültürün tek başına pasif halde, mana içermeyen bir obje ya da objeler topluluğu değil, toplumsal kodlarla yüklü, etkin ve simgeleyen bir şey olduğu konusunda hemfikir. Münasebetiyle toplumsal cinsiyet rollerini öğrenme, öğretme ve bu rollere dayalı kimlikleri simgeleme süreçlerinin de maddi kültürle iç içe olduğunu düşünebiliriz. Örneğin, Amazon ormanlarında yaşayan Kayapo avcı toplayıcılarında çocuklar, muhakkak toplumsal cinsiyet rollerinin atandığı yaştan itibaren aidiyet kurdukları toplumsal cinsiyet kimliğiyle özdeşleştirilmiş takılar takmaya başlarlar. Takılar bu örnekte hem çocuklara toplumsal cinsiyet kimliklerini benimseten hem de çocukların ve ayrıyeten yetişkinlerin kimliklerini dış dünyaya simgeleyen bir aracı.
Takıların toplumsal cinsiyet ve yaş üzere kültürel, toplumsal ve kişisel düzlemlerle iç içe kimlikleri simgelemedeki rolüne dair birinci örnekler tarihöncesinden, Paleolitik devirden gelmekte. Paleolitik periyotta dünyanın farklı yerlerindeki mağara ve kaya sığınaklarında bulunmuş, deniz kabukları ve çeşitli yabani hayvanların diş ve kemiklerinden yapılmış süs eşyaları, vücudun nasıl süslendiğine dair bilgi veren birinci örneklerden. Topluluk içerisinden makul şahısların toplumsal kimliklerinin meyyit gömme ritüellerine yansımalarını ise mezarlardan takip edebilmekteyiz. Erik Trinkaus ve Alexandra P. Buzhilova, 2018 yılında Antiquity’de yayınlanan bir çalışmada Üst Paleolitik’te kimi çocuk ve genç bireylerin, yetişkinlere emsal formda çok sayıda süs eşyasıyla birlikte gömüldüğünü belirtiyor. Örneğin, Rusya’da yer alan Sunghir’de gömülmüş yetişkin erkek, ergen çocuk ve küçük çocuk ortasındaki iştirak, üçünün de binlerce boncuk ve çeşitli buluntularla birlikte, vücutları aşı boyasıyla kaplanarak gömülmüş olması.
Toplumsal cinsiyetin yetişkinlerin dünyasındaki manası, nasıl yaratıldığı, atfedildiği ve simgelendiği arkeolojide son on yıllarda sıkça çalışılan hususlardan biri olsa da kimliklerin çocukluktan itibaren nasıl kurgulandığı ve hayat döngüsü içerisinde, mesela yaşlılıkta nasıl dönüştüğü üzere sorular son yıllara kadar daha az gündemdeydi. Anadolu Neolitiği için, Çatalhöyük’te biyoarkeolojik ve maddi kültür datalarını meyyit gömme uygulamalarıyla mukayeseli formda ele alan çalışmalar bu sorulara yanıt arayan birinci çalışmalardan. Araştırmalar, Çatalhöyük’te çocuklukta, yetişkinlikte ve yaşlılıkta kimliklerin maddi kültür aracılığıyla meyyit gömme ritüellerinde nasıl simgelendiğine dair çeşitli örüntüler sunmakta: biyolojik bayan ve erkek yetişkinler benzeri nesneler, boncuklar ve pigmentlerle birlikte gömülürler ve cinsiyetlere nazaran bariz bir ayrışma görülmez. Sabit izotop tahlilleri de beslenmede cinsiyetler ortasında bariz bir ayrışma olmadığını göstermekte. Pekala, işin içine bebekleri, çocukları, ergenleri ve yaşlıları kattığımızda nasıl bir tablo ortaya çıkıyor?
Abartılı uzuvları ile rahmeti ve doğurganlığı temsil ettiği düşünülen Neolitik Devir ana tanrıça heykeli. Çatalhöyük/Konya. Fotoğraf: Nevit Dilmen. Bebek ve çocuk mezarlarında bulunan takılar sayısal olarak yetişkin mezarlarından daha fazla. Nerissa Russell, 2019’da Environmental archaeology mecmuasında yayınlanan makalesinde kuş kemiklerinden yapılmış nesnelerin yalnızca yenidoğan bebeklere ilişkin mezarlarda bulunduğunu belirtiyor. Ortak öğelere dayanarak ise, çocukların kimliklerinin belli bir yaşa dek yetişkinlerle toplumsal alakalarına nazaran belirlendiğini düşünebiliriz. Bu paydaşlıklar, muhakkak bir toplumsal yaştan sonra azalıyor üzere görünüyor. Örneğin, ergenlikteki çocuklarla genç erişkinlerin mezarlarında nadiren eşyalar bulunuyor. Yaşlılar ise ağır kullanım görmüş, olasılıkla hayatlarında kendilerine ilişkin ya da aktarılmış eşyalarla birlikte gömülmüşler.
Yaşlılıkla ilgili olarak, Çatalhöyük’te öne çıkan bir öbür maddi kültür öğesi ise figürinler. Göğüs, kalça ve göbeklerin sarkık ve büyük halde vurgulandığı kimi figürinler, arkeologlar tarafından uzun yıllar boyunca rahmet ve “ana tanrıça” kültleriyle ilişkilendirilmişti. Fakat, Carolyn Nakamura ve Lynn Meskell, 2009 yılında Journal of archaeological method and theory’de yayınladıkları makalede, bu figürinlerin aslında topluluğun yaşlı ve deneyimli bayanlarıyla özdeşleşmiş kimlikleri simgelediğini söylüyorlar. Münasebetiyle, bu figürinleri, ayrışmış toplumsal cinsiyet kimliklerinin ve “tapınım” üzere kavramların görüngüleri olmak yerine toplumsal hafıza ve deneyime dayanan kimlikleri anlatan maddi kültür öğeleri olarak düşünmek mümkün.
Etnografik ve arkeolojik bilgiler gösteriyor ki küçük ölçekli topluluklarda toplumsal cinsiyetle bağlantılı toplumsal roller ve kimlikler çocukluktan itibaren gözlemlenerek öğreniliyor, çeşitli maddi kültür öğeleri aracılığıyla simgeleniyor ve maddi kültür öğrenme sürecinde merkezi bir yerde duruyordu. Bu alaka, ömrün farklı döngülerinde dönüşmekte, bireylerin toplumsal cinsiyet rolleri ve kimlikleri ömrün farklı eşiklerinde farklı toplumsal manalar kazanmaktaydı. Dünyanın farklı yerlerinden etnografik örnekler bebeklerin doğdukları andan itibaren çocukluğa geçişlerine dek bireylik kazanmadıklarını ve belli bir toplumsal yaştan sonra “cinsiyetlendirildiklerini” göstermekte. Ergenlikten çıkarak yetişkinliğe adım atma sürecinde ya da menopoz üzere çeşitli biyokültürel eşiklerden sonra da toplumsal cinsiyet rollerinin ve kimliklerinin değiştiğini biliyoruz. Lakin tüm bu süreçler, toplumsal cinsiyetin bireyler, kümeler ve kimlikler ortasında ayrışma ve eşitsizliğe dayalı bağlantılar yaratmasının bir nedeni ya da sonucu değildi.
İstanbul Üniversitesi, Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Kısmı Doktora Adayı*