Üsküp, Kuzey Makedonya’nın başşehri ve en büyük kentidir. Ülkenin politik, kültürel, ekonomik ve akademik merkezi olan kent, ortasından geçen Vardar Irmağı tarafından ikiye ayrılır.
Üsküp Makedonya’nın kuzeyinde, Balkan yarımadası’nın merkezinde ve Belgrad ile Atina ortasında ve Kosova’ya yakın bir bölgededir. Kent, Yunanistan’da Ege Denizi’ne akan Vardar Irmağı boyunca batı-doğu eksenine nazaran Üsküp vadisinde inşa edilmiştir.
Farklı mimari tarzların kesiştiği Balkan şehri
Bizans yıllarından Osmanlı devrine kadar birçok yapıta mesken sahipliği yapan kent, bilhassa 1963’te kenti harabeye çeviren zelzelenin akabinde yaygınlaşan brütalist mimari ve son periyottaki barok tarz ön cephe çalışmalarıyla dikkat çekiyor. Kentte ayrıyeten eşine ender rastlanan yeni-müdeccen (neo-muejar) yahut yeni-endülüs mimari özelliklerini taşıyan bir yapı da bulunuyor.
Osmanlı himayesindeki bu toprakları almak için 1689’da taarruz başlatan Avusturyalı General Enea Silvio Piccolomini, kenti denetim altında tutamayacağını anlayınca ateşe vermiş, iki gün süren yangının akabinde yalnızca taş yapılar ayakta kalabilmişti.
Asırlar boyunca farklı milletlerin yurt edindiği Üsküp’ün, “Scupi” ismiyle Dardanlar devrinde kurulduğu ve Roma İmparatorluğu yıllarında da bu kentin kalıntıları üzerine yine inşa edildiği belirtiliyor. Bu kentin günümüze ulaşan kalıntılarında duvarlar, tiyatro, bazilika ve hamam üzere yerler kısmen keşfedildi.
Şehrin tarihine şahitlik eden bir öbür değerli eser Üsküp Su Kemeri. Romalılar ya da Doğu Romalılar tarafından 6. yüzyılda inşa edildiği düşünülse de kimi kaynaklarda yapıtın Osmanlılar tarafından yaptırıldığı söz ediliyor. Osmanlılar periyodunda Mustafa Paşa Su Kemeri olarak bilinen bu yapının Eski Üsküp Çarşısı’na ve buradaki Mustafa Paşa Mescidi’ne su taşıdığı biliniyor. Yaklaşık 200 kemerden oluşan geriye yalnızca 50 kadarı ulaşabildi.
Eski Üsküp Çarşısı ve Osmanlı eserleri
Eski Üsküp Türk Çarşısı olarak da anılan bu “alışveriş merkezi”, küçük dükkanları, atölyeleri, Osmanlı mescitleri, klâsik restoranları, han ve hamamlarıyla adeta kentin ruhunu hissettiriyor.
Her bir sokağı tarihe tanıklık eden çarşı, yerli halkın da yabancı turistlerin de en uğrak adresi. Gelenekleri ayakta tutan çarşı, her köşesinde kapalı bir tarih barındırıyor.
Evliya Çelebi, “Seyahatnamesi” yapıtında Üsküp’te o periyotta 125 cami olduğundan kelam etse de bugüne ulaşan nadide örnekler ortasında Mustafa Paşa, Murat Paşa, Sultan Murad ve Alaca mescitleri, Kurşunlu, Kapan ve Sulu hanlar ile İkili ve Davut Paşa hamamları yer alıyor.
Aynı periyoda ilişkin bir başka nadide eser ise Üsküp Saat Kulesi. Kente hakim bir dorukta, Sultan Murad Mescidi’nin yanında bulunan saat kulesinin kubbesi, Ortaçağ Rus mimarisine benzetilmesi sebebiyle farklı bir mimari özellik taşıyor.
Depremde hasar gören kulenin saatleri tamir mazeretiyle sökülmüş ve akabinde kaybolmuştu. Saat kulesi, Türkiye’nin de katkılarıyla 2008’de İsviçre imali yeni saatlerine kavuşmuştu.
Saat kulesi ile Sultan Murad Mescidi’nin bulunduğu külliye, Türk İşbirliği ve Uyum Ajansı Başkanlığınca (TİKA) restore ediliyor.
Şehrin ortasından geçen Vardar Irmağı’nın iki yakasını birleştiren Taşköprü de Osmanlıların Üsküp’teki sembol yapıtlarının başında geliyor. Fatih Sultan Mehmed Köprüsü olarak da bilinen 12 ayaklı, 220 metre uzunluğunda ve 6 metre genişliğindeki köprünün birçok savaş ve zelzelede ziyan gördüğü biliniyor.
“Arap Evi” ve Endülüs mimarisi
Balkanlar’da Endülüs mimarisi ya da öteki ismiyle yeni-müdeccen (neo-mudejar) yahut yeni-endülüs mimarisi özelliklerine sahip iki bina olduğunu biliniyor. Bunlardan biri Üsküp’teki Arap Meskeni, başkasıysa Saraybosna’daki Vijecnica Kütüphanesi.
Rivayetlere nazaran, 1936-1938 yıllarında Üsküp’te yaşayan Ermeni tekstilci Agop Dikiciyan’ın sevdiği bayan Agavni için yaptırdığı bu eser, mimari özellikleriyle ilgi uyandırıyor. Bugün aşikâr bir fonksiyonu olmayan Arap Meskeni, bir periyot otel olarak da hizmet verdi.