Özgür His Durgun
Zeytinyağı deposuyken 19’uncu yüzyıl sonlarında bir onarımla kafeye dönüştürülen tipik bir Ayvalık binasındayız. İçeride hafifçe bir buzuki tıngırdıyor, akabinde buzukinin kardeşi bağlama da ezgiye katılıyor. Yerde, Ayvalık Rebetiko Topluluğu’nun provası var. Dışarıda ise meraklı birkaç kişi tempo tutarak müziğe eşlik ediyor. Rumca müzikler Türkçe ezgilere karışıyor. Mırıldanarak eşlik ettiğimiz ne çok ortak müzik, türkü var: Bülbülüm Altın Kafeste, Aman Tabip, Mavrova’dan Aldım Sümbül, Burçak Tarlası ve nicesi…
Rebetiko mirasını günümüze taşımak için 2019’da kurulan Ayvalık Rebetiko Topluluğu’nun bu maceraya başlarken repertuarına aldığı müziklerden biri de ‘Oli i rebetes tou dounia’, yani ‘Tüm dünyanın rebetleri beni sever.’
Ayvalık, Rebetiko müzisyenleri çıkarmış, değerli bir yer. Niko ve Markos Vamvarakis bu müziğin icraatçıları ortasında yer alıyor. Ayvalıklı Rebetiko yorumcusu Niko’nun öğrencisi olan Markos Vamvarakis’in dokunaklı kelamları, yıllar sonra eski bir zeytinyağı deposu olan, Karantina Sokak’taki Foko Kafe’nin duvarlarında yankılanıyor.
Ayvalık Rebetiko Topluluğu üyelerinin birçoklarının aile öyküsünde de mübadillik var. 10 KİŞİLİK KADRO
Uzun yıllar müzik öğretmenliği yaptıktan sonra emekli olup İstanbul’dan Ayvalık’a yerleşen Hilal Ak, sirtaki derslerinde tanıştığı Rebetiko’yu, Ayvalıklı müzik öğretmeni Sibel Çakıroğlu Çebi’yle geliştirmeye çalışınca Ayvalık Rebetiko Topluluğu’nun da temelleri atıldı.
Gerisini Hilal Ak’tan dinleyelim: ”Eşim ve ailesi Midilli mübadillerinden. Ayvalık’a yerleştiğimizde eşim evvel Yunanca öğrenmeye başladı. Rebetiko’yu, mübadele periyodu müzik ve türkülerini de işin içine katarak geliştirmeye karar verdik. Yunanca ve Türkçe müzikler bulduk, repertuar oluşturmaya başladık. 2020’de pandemi yüzünden çalışmalara orta verince Buzuki Orhan’dan online ders alarak buzuki çalmayı öğrendim. Hedefimiz, bir vakitler Batı Anadolu’da yaşamış, Rebetiko yapmış, müzikleriyle hafızalara kazınmış müzisyenleri ve halka mal olmuş anonim türkü ve müzikleri bugüne taşımaktı. Şu anda Okan Örs (gitar), İlksen Altıntaş (cümbüş), Sibel Çakıroğlu Çebi (bendir), Burak Kanmaz (klarnet), Hilal Ak (buzuki), vokalistlerimiz Ziynet Sıhhat, Derya Hür, M. Ecem Ay ve Erol Çetintaş’tan oluşan 10 kişilik kemik bir takımız.”
ACI, HÜZÜN VE İSYANIN MÜZİĞİ
Rebetiko asıl ruhunu, 1923 mübadelesinden sonra Anadolu’dan Yunanistan’a bilhassa de Pire’ye göçen Rumlarla kazandı. 100 yıl evvel soğuk bir ocak ayında gece vakti Ayvalık kıyılarından Midilli’ye kayıklarla, teknelerle taşınan binlerce beşerle başlayan büyük göç, Pire’nin kenar mahallelerine kurulan teneke konutlarda, yoksulluk ve hayatta kalma gayretiyle devam etti. O geceden sonra tarih her iki yakada da farklı aktı. ‘Türk tohumu’ denilerek aşağılanan, horlanan insanların hüznünü, isyanını ve acılarını lisana getirmenin yegane yolu müzikti, yani Rebetiko… Gelenler kadar gidenler de yeni yurtlarına alışmaya çalışırken, eski vatanlarına hasretlerini anlatan içli türküler yaktılar. Zahmet çekmenin ne demek olduğunu bilen Vamvakaris gibi…
‘KÖKLERİMİ BULDUM’
Ayvalık Rebetiko Topluluğu üyelerinin birçoklarının aile kıssasında de mübadillik var. Vokalist Ecem Ay da onlardan biri. ”Ayvalık Halk Eğitim’de seramik öğretmeni olarak çalışıyorum aslında” diye anlatıyor kıssasını. ”Önce sirtaki kümesine katıldım ve orada Hilal hoca ile tanıştım. Onun dayanağıyla kendimi bu kümenin içinde buldum. Neden ve nasıl bilmiyorum lakin bu türküleri her dinleyişimde tüylerim diken diken olurdu. Bilhassa Girit türküsü olan Furtuna’yı her dinlediğimde… Aile öykümü araştırdığımda, bizim de Selanik göçmeni olduğumuzu öğrendim. Köklerimi adeta Rebetiko türkülerinde buldum.”
Grup üyelerinden Erol Çetintaş, eski bir İstanbullu ve bir Rebetiko tutkunu. Asıl mesleği mali müşavirlik olan Çetintaş’ın Rebetiko’ya ilgisi, dinleyici olarak başlamış: ”Bir vakitler Kurtuluş’ta Mandıra isimli bir meyhane vardı, en sevdiğim müzikleri orada bulduğum için sık sık giderdim.”
Çetintaş, Rebetiko’nun Yunanistan’da 1870’lerde doğduğunu, Anadolulu Rumlar sayesinde makamsal özellikleriyle varlıklı bir müzik tipine dönüştüğünü ve başkaldırıyı dillendirdiğini, 1937’de Metaksas iktidarı tarafından yasaklanınca yeraltına indiğini anlatıyor. Anadolulu Rumların, Yunanistan’da yaşadıkları horlanma, küçük görülme, aşağılanma karşısında Rebetiko’ya sığındıklarını, buzuki yasaklandığında ceketin içine saklanacak kadar küçük bir çalgı olan bağlamadaki ile devam edildiğini söylüyor. “60’larda ise Yunanistan’da işler değişiyor” diye devam ediyor Çetintaş, “O dönemki nesil, Rebetiko’yu sahipleniyor. Mikis Theodorakis üzere bir isim çıkıyor mesela. Bugüne geldiğimizde ise Yunanistan’da yeni bir Rebetiko jenerasyonu var. Çocuklara bile ud çalmayı öğretiyorlar” diyor.
‘REBETİKO’NUN DEĞERLİ İSİMLERİ ANADOLU KÖKENLİ’
Hilal Ak ise İstanbul ve İzmir kadar Ayvalık’ın da Rebetiko için değerli bir merkez olduğunu anlatıyor: “Bu sene Edremit’te, Yunanistan’dan Rebetiko eğitmenleriyle birinci defa gerçekleştirilen bir Rebetiko semineri yaptık. Bizim bu türlü bir teşebbüs başlatmamızdan çok etkilendiler. Daima birlikte o periyodu, iki halkın yaşadığı trajediyi, bir kere daha konuşma fırsatı bulduk. Anadolu’dan giden Rumlar çok uzun mühlet ‘Türk tohumu’ diye aşağılanmış. Bu da kaçınılmaz olarak müziklerine isyan ruhu olarak yansımış. Tarım bilgileriyle, müzik kültürleriyle, gelişmiş damak zevkleri ve varlıklı mutfak kültürleriyle Yunan toplumuna kazandırdıkları kıymet, bugün artık tartışılmaz boyutta. Rebetiko’nun kıymetli ustaları Anadolu kökenli. Örneğin Rebetiko’nun babası olarak kabul edilen Vamvakaris, Ayvalıklı Niko’dan öğrenmiş buzukiyi. Ayvalık kökenli Rum müzisyenler ortasında Stratos Pagioumtzis üzere bir isim var mesela.”
Hilal Ak, Ayvalık Rebetiko Topluluğu olarak 2023 yılını mübadiller anısına çeşitli konser ve etkinliklerle değerlendirmeyi planladıklarını aktarıyor: ‘Midilli eski Belediye Lideri Stratis Pallis, bizi bu yıl 1 Eylül Dünya Barış Günü’nde Midilli’ye davet etmişti fakat pasaportlardaki çip krizi nedeniyle seyahatimiz gerçekleşemedi. Buluşma artık öbür bir bahara kaldı. Ege’nin iki yakası ortasındaki nüfus değişimi 1922’de başlıyor ancak Ayvalık’ta mübadelenin başladığı tarih 1923 yılının 30 Ocak akşamı. Biz de o akşam Ayvalık Rebetiko Topluluğu ve Rebetiko ve Mübadele Türküleri Korosu olarak 100. yılında mübadilleri anacağız.”