“Osmanlı Periyodunda Mücevher ve Ermeni Kuyumcular” kitabında, 14. yy’dan 20.yy’a uzanan periyodu kapsayacak halde Osmanlı’da kuyumculuk zanaatinin gelişimi ve Ermeni kuyumcuların buna olan katkısının izini sürüyor. Kuyumcuların sarayla münasebetinden diplomatik armağanlara, mücevhere düşkünlüğüyle bilinen sultanlardan sarayın ilgi gösterdiği eserlere, Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan iki ciltlik geniş çalışmayı, Milliyet’ten Ceyda Ulukaya kitabın müellifi Arsen Yarman’la konuştu.
*Osmanlı devrinde kuyumculuk-mücevhercilik zanaati nasıl gelişiyor?
Osmanlılar beylik oldukları devirden itibaren Bizans kuyumculuğuna aşinaydı. Aşıkpaşazade, Tevarih-i Al-i Osman’da, Bizans tekfurunun Osman Gazi’ye altın ve gümüş ikramlar verdiğini, Osman Gazi’nin de ona bedelli ikramlar sunduğunu muharrir. Form ve bezeme üsluplarına değinmese de, I. Murad’ın oğlu şehzade Bayezid’in düğününde (1381-1382) kullanılan altın ve gümüş tepsilerden de kelam eder. Başşehir Bursa’nın ipek, baharat üzere periyodun kıymetli ticari metalarının yanı sıra mücevherlerin de alınıp satıldığı bir merkez olması ise Osmanlı’nın hem Doğu hem de Batı mücevher-kuyumculuk eserlerini bildiğini gösterir. I. Selim’in 16. yüzyılın başındaki Doğu seferleriyle birlikte İran’dan da pek çok usta Osmanlı’ya gelir. Hasebiyle Osmanlı kuyumculuğu Bizans ve İran kuyumculuğunun tesiriyle şekillenmiş, çağdaş periyotta de Avrupa kuyumculuğunu yakından izlemiştir.
*Ermeni ustalar bu süreçte nasıl bir rol oynuyor?
1.Selim’in Tebriz’i fethinden sonra İstanbul’a gönderdiği sanatkârlar ortasında Ermenilerin de olduğu kaydedilir. Kanuni’nin Irak seferi sırasında Van ve civarından İstanbul’a gönderdiği Ermeni sanatkârlar ortasında kuyumcu Zeron Kazazyan, gümüşçü Kasbar ve faaliyetlerini hâlâ sürdüren Zilciyan kardeşler de vardır. III. Murad’ın 1590’daki Gürcistan seferi sırasında da bölgedeki Ermeni sanatkârlar İstanbul’a getirilir. Sarayın Ermeni kuyumcuların işlerini beğendiği ve çeşitli siparişler verdiği, kuyumcuların da minnetlerini tabir etmek için bayramlarda ikramlar verdiği biliniyor.
*Kitapta “saray kuyumcubaşılığı”ndan bahsediyorsunuz. Misyonları neler?
Kuyumcubaşılar sarayın mücevher-kuyum siparişlerinin imali ve teminiyle vazifeliler. Kıymetli metal ve taşların temini, imalatı yapacak kuyumcu ustalarının tespiti, işin kalitesinin ve vaktinde yapılmasının kontrolü ve saray için çalışan kuyumcuların yetiştirilmesi de onların vazifesidir. Kuyumcubaşılık unvanı 19. yüzyılda biraz daha esnek kullanılıyor ve saraya büyük işler yapan, pahalı mücevherler temin eden kuyumcuları da kapsıyordu. Boğos Düzyan, Garabed Babayan, Hagop ve Simon Ekserciyan kardeşler de bunlar ortasındaydı.
*Padişah ve saray erkânı, en çok hangi eserlere ilgi gösteriyordu?
Osmanlı sarayında sultanların makul alanlarda uzmanlık seviyesinde bilgi sahibi oldukları, kimi zanaatları şahsen icra ettikleri bilinir. III. Selim’in bestekârlığı, II. Abdülhamid’in marangozluğu üzere, I. Selim ve Yasal de kuyumculukta ilerlemişlerdi. Bedelli taşlarla süslenmiş sorguç, merasim kılıcı, yatağan, hançer, gürz, Kuran mahfazaları, şamdanlar, sigara kutuları, kâseler, fincan zarfları uzun mühlet büyük ilgi gören nesnelerdir.
*Saray bayanları en çok nelere ilgi gösterirdi? Mücevhere düşkünlüğüyle bilinen isimler var mı?
Beğeniler devirlere nazaran değişse de pandantifler, Bizans baş takılarından türediği düşünülen istefan, gerdanlık, hotoz, sorguç, Batı’da pek bilinmeyen zülüflük, zincir, kemer, taşlı iğneler, yüzük, küpe, bilezik, broş ve düğmeler her vakit ilgi görüyordu. Osmanlıların “titrek” dediği sallantılı ve çoğunlukla kuş ya da yaprak figürlü broşlar çok beğeniliyordu. 19. yüzyılda istefan yerine taç takmak yaygınlaşmış ve Abdülmecid’in kızı Refia Sultan düğününde, Abdülaziz’in kızı Saliha Sultan da nişanında taç takmıştı.
Bazı sultanlar müsriflikleri nedeniyle mücevherlerini rehin vermek zorunda kalıyordu. Mücevherlere düşkün Refia Sultan’ın borçları babası Abdülmecid’i bile öfkelendirecek seviyedeydi. 1857 yılına ilişkin bir defterde, Ermeni kuyumcuların Harem-i Hümâyun’dan alacaklarının büyük meblağlara ulaştığını görüyoruz. Örneğin Köçeoğlu Hagop, 1880’de ölen Refia Sultan’ın kendisine olan borcunu terekesinden talep etmeyerek “helâl” etmişti.
*Sarayın zevki, Osmanlı’da kuyumculuk üslubunun oluşmasında ne kadar tesirli oldu?
İmparatorluğun merkezi idaresi güç ve servetin Saray’da toplanmasını amaçlıyordu. Bu yüzden lüks tüketimin hudutlarını ve hâkim zevki de Saray belirler. Osmanlı sarayı çoğunlukla klasik beğenilerine bağlı olsa da öteki saraylardaki lüks tüketim eşyalarını da takip ediyordu. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu eğilim güçlenir. Geç periyot Osmanlı kuyumculuğunda ise Avrupa’yla çok daha yakın bağlar kurmuş mücevherlerin öne çıktığını söyleyebiliriz.
*Osmanlı arşivlerinde hakkında en fazla doküman bulunan kuyumcu, Düzyan ailesi. Kraliçe Victoria’ya armağan edilen ve daha sonra kraliçe Elizabeth’in tacına yerleştirilen elmas, Düzyanların imzasını taşıyor. Diğer ne üzere diplomatik armağanlar var?
Abdülmecid, Kraliçe Victoria’ya bu elması Kırım Savaşı‘ndaki takviyesi için armağan etmişti. II. Mahmud da 1838’deki taç giyme merasimi için Kraliçe Victoria’ya sekiz köşeli yıldız formunda, elmaslarla çevrili zümrüt broş ikram etmişti. Düzyanlar hem Darphane idaresinde oldukları hem de kuyumculuğu hiç bırakmadıkları için bu armağanların imalinde çok aktiflerdi.
Düzyanlar tarafından ya da onların kontrolünde birçok diplomatik ikram imal edilir. Abdülaziz’in Fransız elçi Mösyö La Valetta’ya ikram ettiği murassa tasvir-i hümâyun, İngiltere hükümdarı III. George ve ailesi için 1793‘te yapılan altın donanmalı kılıç, piştov ve elmaslı sorguç, III. Selim‘in Rus Çarı‘na gönderdiği mücevher sorguç, Abdülmecid’in 1856‘da Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz Joseph ve imparatoriçe Elisabeth’e gönderdiği pırlantayla müzeyyen murassa Mecidiye Nişanı ve pırlantalı gerdanlık da bu çeşit ikramlar ortasındaydı. Avusturya Macaristan İmparatoru bu armağanlar için Düzoğlu Boğos’u Cordon de Fer nişanıyla taltif etmişti.