Özlem Karahan
Can Yayınları’nın kurucusu ve müellif Erdal Öz’ün anısını yaşatmak için ailesi tarafından her yıl düzenlenen Erdal Öz Edebiyat Mükafatı bu yıl Mehmet Eroğlu’na verildi. Başkanlığını Cemil Kavukçu’nun üstlendiği, Ömer Türkeş, Metin Celal, Nilüfer Kuyaş, Murat Yalçın, Jale Özata ve Faruk Duman’dan oluşan seçici konsey tarafından verilen mükafatın münasebetinde şu tabirlere yer verildi: “Mehmet Eroğlu, şahsî ya da toplumsal yıkımlara, acılara karşı hassaslığı ve sorumlu bir aydın muharrir tutumuyla, gerçek hayatın, gerçek insanlarını, yakın tarihin karanlık periyotlarını ele alan romanlarıyla ve girdiği yeni arayışlarla mükafata layık görüldü.”
1979 yılında tamamladığı lakin siyasi baskılar nedeniyle birinci kere 1984 yılında okurla buluşabilen birinci romanı ‘Issızlığın Ortasında’dan itibaren yayımladığı her yapıtla sayısız ödül kucaklayan müellifle hem Erdal Öz Edebiyat Mükafatı hem de edebiyat üzerine konuştuk.
Bu yıl on beşinci defa verilen Erdal Öz Edebiyat Ödülü’ne layık görüldünüz. Bu mükafatın sizin için manası nedir?
Neredeyse 45 yıllık bir yazma serüveninden gelen bir müellif için bir ödül lakin o müellifin bu süreçteki duruşunu, edebiyat anlayışını ve dünyaya bakışını onaylıyor ve vurguluyorsa kıymetlidir. Mükafatın değeri, Erdal Öz Edebiyat Ödülü’nün tam da bu tanıma uyması. Yazarlığının ötesinde, benim birinci yayıncım olan sevgili Erdal da toplumcu bir yazardı; edebiyatın toplumsal bir hareket olduğuna, edebiyatın muhalif nüvesine, edebiyatın isyana açılan bir kapısı olduğuna inanırdı. Mükafatın bu yıl veriliş münasebeti, edebiyatın bir müddettir ihmal edilen bu istikametini vurgulaması açısından başka bir mana ve kıymet taşıyor.
‘YAZARLAR KALEMLERİNİN UCUNDAN DOĞARLAR’
Ödülün veriliş münasebeti adeta sanat ve sanatkarın bir tarifi üzere. Bu tariften yola çıkarak sorayım: Sizin için sorumlu, aydın bir muharrir olmak ne demek? Bir müellifin nasıl sorumlulukları vardır ya da siz bir muharrir olarak nasıl sorumluluklarla kaleme alıyorsunuz romanlarınızı?
Ödülün veriliş münasebeti, benim 1974 yılında yazmaya başladığımdan beri izlediğim yolun, bakış açısının altını çiziyor. Yazmak dediğimiz aksiyon kimi vakit öteki hayatlara duyduğumuz hasretten, kendimizden farklı birisi olma hayalinden doğar, kimi vakitse hayatımızda bulamadığımız ilahiliği edebiyatta aramanın bir biçimi olarak önümüze çıkar. Yazmak bazen de günahlarımızı bağışlatmanın, ruhsal arınmamızı sağlamanın faal bir yoludur. Bildiğimiz şudur: Anılaştıramadığımız hayatlar eninde sonunda kendini yazdırırlar. Bizim geçmişimizin anılaşması biraz sıkıntı. Hele bu geçmiş unutulmaması gereken bir neslin hikayesi ise…
Kendi Hayatında Ölme Vakti, Mehmet Eroğlu, 372 syf., İrtibat Yayıncılık, 2022. Bana sorarsanız müellifler analarının rahminden değil, kalemlerinin ucundan doğarlar. Aydın olmanın birinci niteliği münasebette vurgulandığı üzere muhalif olmaktır. İşte bu nedenle muharrir, hiçbir otoriteye, hiçbir politik sisteme bağımlı (angaje) olmamalıdır. Fakat bağımsız muharrir sorumsuz olamaz; insanlığa karşı vazifeleri vardır. Bu misyon, sorgulayarak yaşadığı vakit dilimine ışık tutmayı ve ona müdahale etmeyi de kapsar. Sanatın gayesi, bilim üzere, saf din üzere, ideoloji üzere ömürde var olmayanı, dengeyi arayışımızda daha adil, daha aydınlatıcı olmaktır. Bir sanatçı olan muharrir toplumsal ve insani uyumsuzlukları, çelişkileri belirginleştirmek, en azından unutturmamakla vazifelidir. Özetle, muharririn misyonu pansuman yapmak değil, yarayı kanatmak, farkındalığı artırmaktır.
Ben, sorumluluk taşıyan bir müellifin mayasında adalet hissine tapınma olmalı, vicdanı yüreğinin yanında yer almalı ve bu vicdan toplumsal, insani korkular içermelidir, diyenlerdenim. Bu yüzden bir muharriri büyütüp derinleştiren en kıymetli öge, mayasında kendini suçlama isteği ve yeteneğinin var oluşudur. Muharrir her şeyden evvel adaleti, tutkularının yaradanı kılandır.
Bir röportajınızda roman yazmakla ilgili olarak; “Biz fotoğraf çekmeye değil, fotoğraf çizmeye çalışıyoruz” demiştiniz. Bunu biraz açar mısınız?
Fotoğraf, bakış açısı, ışık, çerçeve ve üslup açılarından fotoğraf kadar sübjektivite taşımaz. Ressam, yaratırken modele bakar fakat onu yorumlar ve yine yaratır. Kelamını ettiğiniz bu tespiti, sanırım beşerle ve müelliflik anlayışımla ilgili olarak söylemiş olmalıyım. Bir de ekleme yapayım: Yeterli ve kalıcı muharrirler kimsenin görmediği, görse de farkına varmadığı ya da gördüğünde gözlerini kapadığı insan görüntülerinin ressamı olmayı düşler.
Gelelim romanlarınıza… Öncelikle siz her ne yazarsanız yazın, gerçekçiliğe bağlı kalıyorsunuz. Bu tercihinizi açar mısınız?
Bence yazmak, her yaratıcı harekette olduğu üzere, her şeyden evvel bir tavır, bir bakış açısı sorunu. Bu nedenle muharririn duruşunu belirleyen temel ögelerden birisi de hoş ve doğruya bakışı. Kitabi bir tarif yaparsak; “Doğru, bilginizin içeriğinin nesnesine uygun olması demektir. Hoş ise bilginin bir niteliği değil, var olanın üzerinde söylenen önermenin yüklemi ya da öznesidir.” Ancak doğruluk (gerçekler) sanat yapıtı içine girerse o vakit hoşluk olarak görünür. Ayrıyeten bizim üzere son bir asır içinde öteki ulusların üç asırlık tarihinde görülmemiş olayları, yıkılışları akabinde dönüşümleri yaşamış bir toplumun içinden çıkan bir müellif için gerçekçilikten öbür hangi seçenek vardır ki?
‘YALNIZLIK, ÖZGÜRLÜĞÜN EN SAF BİÇİMİDİR’
İlk romanlarınızın daha politik bir yanı varken, sonraki romanlarınızda yüklü olarak vicdan, yalnızlık, yabancılık hissi üzere varoluşsal sorgulamalar öne çıkıyor. Bu değişimin gerisinde neler var?
Önce bir tespit yapalım: Romanın odağında her vakit insan vardır. İnsan olarak varlığımızın bilinmeyen bir yanını keşfetmeyen, buna niyetlenmeyen ya da var olanın altını çizmeye yeltenmeyen roman bana sorarsanız kalıcı roman değildir. Lakin yazarken dikkatimiz yalnızca beşerle kısıtlı kalmamalı. O insanı oluşturan toplumsal kanaviçeyi de geri plana sermek gerek. Birinci romanlarımla sonrakiler ortasındaki farklar, toplumdaki değişmeden kaynaklanıyor olabilir. Romandaki sorgulamalara gelince: Varoluş problemleri, bilhassa vicdan ve toplumsal yabancılık üzere ögeler, birincisinden beri benim bütün romanlarımda var. Yalnızlığa gelince! Aslında roman çeşidinin öncülerinden sayılabilecek olan Robinson Crusoe -tıpkı 3000 yıldır okunan Odysseia gibi- bize romanın ana temasının ne olması gerektiği konusunda bir fikir veriyor: Yazgısını arayan yalnız insan… Özetlersek: İnsanın yalnızlığı, varoluşunun en doğal duruşlarından birisidir ve yalnızlık, özgürlüğün en saf biçimidir.
Mehmet Eroğlu Romanın merkezine insanı koyuyor, bununla ilişkili olarak da; “Romanlar olmasa psikoloji olmazdı” diyorsunuz. Bu yorumunuzu biraz daha ayrıntılandırır mısınız?
Yazmak her vakit, en karmaşık, en çetrefilli hislerde bile bir açık seçikliğe ulaşma, insanın mahrem hislerinin gizlerini keşfetme isteğinin ortaya konulması olmalıdır. Şayet insanı araştırıyorsanız sonunda varacağınız yer, ismi sonradan konmuş olsa da psikolojidir. Yazmak kendini itiraf etmek, yazarken çırılçıplak soyunabilmek demektir. Tekrarlıyorum; tahminen de Stendhal olmasaydı psikoloji de olmazdı.
Hemen her cümleniz incelikle, üzerine düşünülerek kaleme alınmış, birden fazla birer aforizma niteliğinde. O denli ki, romanlarınızdaki aforizmalarınız farklı bir kitap olarak okurlarınızla da buluşmuştu. Aforizmaların edebiyatınızdaki, hayatınızdaki yeri nedir?
Önce şunu söyleyeyim, hiçbir cümleyi, “Hadii bu aforizma olsun” diye yazmıyorum. Yapmak istediğim ve yaptığım, bilhassa fizikî ve ruhsal tespitleri en kısa ve bariz halde betimlemeye çalışmak. Aforizmalar, uzun uzun söz edilecek niyet ve betimlemeleri kısa ve vurucu bir biçimde söz eder. Sanırım bu üslup benim düşünme biçimimden ve okuduğum, tıpkı damardan kan aldığım müelliflerden edindiğim bir şey.
Roman kahramanlarınızın bu büyük lafları okuyanı değiştirme, dönüştürme tezi taşıyor. Yazarken bu türlü ya da emsal maksatlar koyuyor musunuz önünüze?
Fransızlar yazmak için iki şey gerekli derler: Okumak ve büyük hayat yaşamak. Yarattığım karakterleri hatırlarsak, romanlarımda -eğer varsa- büyük laflar eden kahramanlar muhtemelen büyük hayat yaşamış ya da yaşamaya kalkışmış kahramanlardır.
Eserlerinizde sıklıkla işlediğiniz kimi kavramlardan bahsedelim. Öncelikle acı ve pişmanlık… Bu kavramların edebiyatta/edebiyatınızda nasıl bir yeri var?
Dikkatlice bakarsak kalıcı müelliflerin beslendiği kaynağın çoğunlukla acı olduğunu görürüz. Zira acı çekmek, bize insanları, objeleri ve durumları, -en çok da kendimizi- duyumsayıp kavrama yeteneği verir. Aslında edebiyat bireyin çileli tecrübelerinden sonra acılı anılarını özümseyerek kişiliğini oluşturma safhasında ortaya çıkar. Muharrir hiç olmazsa hayatının bir kısmını Golgatha’da geçirmiş olmalıdır. Zira kalıcı yazarlarla taklitçilerini birbirinden ayıran terazinin ölçü ünitesi -bizi gerçek kılan- acıdır. Müellifler, Dostoyevski üzere “yıkım ve karışıklıktan doğan acıyı sevmeyi” öğrenmeli. Evet, kimileri için yazmak hayatını edebiyata bağışlamak, hatta kurban etmek manasına gelirken, kimileri için bu hareket, bir oyun yahut ödül peşinde koşmaya dönüşüyor. Lakin Nietzsche; “Pazaryerinden ve şöhretten uzakta oluşur bütün büyük ve bedelli şeyler” diyor. Ben Nietzsche’ye katılıyorum. Bu ülkenin toplumcu muharrirlerinin birçok hayatlarını bir kısmını acı çekilen o zirvede geçirdi. Şunu da ekleyeyim: Acının meyvesi tatlıdır; hele husus yaratmak ise…
Meraklı Adamın On Günü, Mehmet Eroğlu, 260 syf., İrtibat Yayıncılık, 2021. Mutlu bir kıssa anlatan büyük roman çıkmaz mı hiç, siz ne dersiniz?
Bir tane bulmak için durup düşündüm. Aklıma pek bir şey gelmedi. Ancak bu ortada şunları hatırladım: ‘İlyada’, ‘Odysseia’, ‘İlahi Komedya’ (Cennet kısmı Cehennem’in yanında çok sıkıcıdır), ‘Don-Kişot’, ‘Macbeth’, ‘Hamlet’, ‘Erdemle Kırbaçlanan Kadın’, ‘Ecinniler Karamozov Kardeşler’, ‘Karanlığın Yüreği’, ‘Umut’, ‘Lord Jim’, ‘Krala Veda’, ‘Gazap Üzümleri’, ‘Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok’, ‘Büyük Yolculuk’… Her biri bir mutsuzluk ağıtı… Esasen ‘mutluyum’ diyenden kuşkulanın, şuur memnunluğu lakin sona erdiğinde algılar. Memnunluk çabucak hemen her vakit bir gelecek umududur. Şu unutulmamalı: Bir hayatı yalnızca mutluk kavramı etrafında oluşturmaya çalışmak insanın seçeneklerini kısıtlar. Daima keyifli olmuş bireylerin öğrenmediği çok şey vardı. Unutmayın! Mutsuzluk şuuru, İlah tarafından hayvan tipleri ortasında sırf insan soyuna bahşedilmiş bir ayrıcalıktır. Hayvanlar için memnunluk yalnızca var olmaktır, beşerler içinse var olmak mutsuzluk kaynağıdır. Zira sonunda öleceğini bilen bir varlığın ne memnunluğu olabilir ki?
‘KÖTÜLÜKLERİN ANASI SAVAŞ OLMASA, EDEBİYAT OLMAZDI’
Yazarlık hayatınız boyunca hakkında birçok aforizma yazdığınız, yapıtlarınızdan eksik etmediğiniz temalar ve mevzular ortasında yeterlilik ve kötülük de yerini alıyor. Sizce edebiyat daha çok uygunluğa mi yoksa berbatlığa mi yakın?
Tabii ki -tıpkı sevaptan çok günaha yakın olduğu gibi- berbatlığa yakın. Kötülük, ahlaksızlık(!), günah kötülüklerin anası savaş olmasa edebiyat olmazdı. Nasıl birinci ısırığa kadar fark etmezsek de kötülük de beşerde, tıpkı meyvenin içinde gizlenen kurtçuk üzere daima var olmuştur. O denli ki kötülük, en çok sevdiğimizde bile vardır; doğal, gerçek bir varlığa sahiptir. İyiliğe gelince: Güzellik yapaydır; sonradan ediniliyor olması da yapaylığının delilidir. Aslında ölçülü olduğu sürece kötülük -var olmayı kolaylaştırdığından- doğaldır; katıksız güzellikse, bence yapmacıklığa kaçar. Mevzuyla ilgili bir iki ekleme daha: Ahlâk: İyi ile kötünün zoraki uzlaşması değilse ruhun vücuda eziyetidir. Ve kötülüğün terbiye etmediği güzellik yoktur.
Henüz birinci romanıyla sansürü, baskıyı yaşamış bir muharrir olarak, günümüzde sanat ve edebiyat dünyasının üzerindeki çeşitli baskı ya da sansür düzeneklerini nasıl gözlemliyorsunuz?
Sansür, evvel medya ve kamuoyunun terbiye edilmesi, sonra ekonomik zorluklar, sonra da yasal yollardan uygulamaya konuyor. Her iktidar tabiatı gereği, baskıcı ve sansürcüdür. Hele bir de bizimki üzere taşra kültürü ile yoğrulmuş sağcı bir iktidar olursa…