İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Buyruk Abdullahiyan, dün ülkesinin, Özbekistan’ın Semerkant kentindeki Şanhghay İşbirliği Örgütü toplantısında tam üyelik dokümanını imzaladığını duyurdu. “Nihayet” demek lazım, zira İran, 2005 yılında ŞİÖ’ye gözlemci üye olduğundan bu yana bu anı bekliyordu, istediği oldu sonunda. Artık İran’ın üyelik için yerine getirmesi gereken yükümlülükler konusunda memorandumlar imzalanacak. Bu da İran’ın bu yükümlülükleri yerine getirdikten sonra bir sonraki, 2023 Hindistan Zirvesi’ne tam üye olarak katılacağı manasına geliyor.
En büyük bölgesel ittifak
Anımsatalım; ŞİÖ Çin, Hindistan, Rusya, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ile Pakistan’dan oluşan ekonomik, siyasi, güvenlik örgütüdür. Uzun vakittir da bölgedeki bir çok ülkenin ilgisi çekiyor. Hatta öyleki Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) ŞİÖ’ye çabucak üye olmak için bürokratik prosedürü atlamak istediği, bu mevzunun dün başlayan Semerkant tepesinde ele alınacağı lisana getirilmişti. ŞİÖ’da gözlemci üye sıfatıyla Afganistan, Belarus, Moğolistan yer alırken, Azerbaycan, Ermenistan, Kamboçya, Nepal, Türkiye, Sri Lanka diyalog ortağı statüsünde bulunuyor. Suriye, Katar, Suudi Arabistan üzere ülkerin de ortalarında bulunduğu on ülke daha katılmak istiyor örgüte.
Bu ilgi doğal alışılmış zira Avrasya bölgesinin yaklaşık yüzde 60’ını, dünya nüfusunun yüzde 40’ını, global GSYH’nin yüzde 30’undan fazlasını kapsayan bu örgüt dünyanın en büyük bölgesel ittifakı durumunda.
Neden artık?
İran’ın, hem de İbrahim Reisi üzere ülkesinin dış siyaset kararlarında öne çıkamamış bir cumhurbaşkanıyla ŞİÖ’ye girmesi de dikkat cazibeli natürel. Ne kadar maharetsiz bir cumhurbaşkanına sahip olursa olsun İran’ın ŞİÖ’ye girmesinin vakti gelmiş aşikâr ki. Pekala neden bu kadar uzun sürdü bu tam üyelik müracaatının olumlu sonuçlanması?
İran’ın ŞİÖ’nün uzun müddet dışında tutulmasının nedeni Batı ile angajmanları, ABD/Avrupa ile ekonomik/siyasi açılım teşebbüsleriydi. Bilhassa Rusya ile Çin, Batı odaklı bir dış siyasete sahip bir ülkeyi ŞİÖ üyesi yapmayı düşünemezdi. Lakin Batı ile nükleer görüşmelerin çıkmaza girmesi Rusya ile Çin’in “İran’ın Örgüte tam üyeliğinin önünde hiçbir mani görmemeleri” için kâfi gerekçeyi yaratmış oldu. Ayrıyeten İran’ın Çin ile 25 yıllık çok boyutlu bir stratejik mutabakat imzalarken, yakın vadede Rusya ile de benzeri bir muahede yapmaya hazırlanırken, gözlemci statüsüyle oyalanıp, ŞİÖ dışında tutulması beklenemezdi doğal.
İran’ın dış siyaset önclikleri açısından da değerli bir adımdır bu. İran’ın Manevî Önderi Ali Hamaney Kapsamlı Ortak Aksiyon Planı (JCPOA) olarak bilinen İran nükleer mutabakatı dışında dış siyasetteki odak noktasının Çin ile Rusya da dahil olmak üzere Batılı olmayan ülkelerle bağlantıları güçlendirmek olduğunu duyurmuştu.
İran’ın işi kolay olmayacak
ŞİÖ’ye tam üyelik büyük bir adım elbette lakin İran örgütteki dört nükleer gücün yani Rusya, Çin, Hindistan ile Pakistan’ın birbirlerine yönelik güvenlik dertlerini paylaşmıyor her şeyden evvel. ŞİÖ’nün tam üyesi olduğunda İran’ın örneğin Hindistan’ın Çin ile Pakistan’la yaşadığı toprak uyuşmazlıkları üzere direkt ilgili olmadığı bir hususta tavrını tabir etmesi gerekebilir. İran’ın iki büyük ekonomik ortağı olan Çin ile Hindistan ortasında bir karar vermesi kolay olmayacaktır.
ŞİÖ’nün İran’ın tüm beklentilerini karşılayacağıda kuşkulu biraz. Rusya ile Çin’in, kendi nüfuz alanlarını korumak için oluşturdukları ŞİÖ’da tam manasıyla batı aksisi olmaları da güç görünüyor. ŞİÖ üyesi Çin’in Jenerasyon Yol Teşebbüsü Projesi için batıya da ihtiyacı var zira. İran’ın batı ile çatışmasında destekçisi olsalar da bu hudutlu bir takviye olacak. ŞİÖ, Çin’in de çıkarları ismine İran yüzünden batıyla kapışmayı tercih etmeyecektir.
Bakalım, bunun dış siyasetinin temel sloganı olan “ne doğu ne batı” tavrından vazgeçerek istikametini Doğu’ya/Asya’ya çeviren İran için kısa vadede nasıl sonuçları olacak?