Hamza Aktan
1923’ten bu yana çok kültürlülüğün bastırılarak tek kimlikli bir yapının kurulmaya çalışıldığı Türkiye’de, birçok kültür yüzyıllık asimilasyon, baskı ve değersizleştirme gayretlerinden zayıflayarak çıktı. 2000’li yıllar itibariyle Ermeni ve Rum kimlikleri neredeyse görünmez hale getirildi ve geçmişe ilişkin, fakat tahminen birtakım dizi ve sinemaların nostaljik birer öğe olarak göstermeye başladığı ögelere dönüştürüldü. 2000’li yılların başlarına kadar görece var olan Rumlar ve Ermenilerin kamusal görünürlükleri de bu devrin sonlarına gerçek, bilhassa Hrant Dink cinayetinden sonra birer birer kaybolmaya başladı. Tek kimlik idealini engelleyen yahut zorlayan temel öge ise tartıyla Kürtler olarak kaldı. Bununla da gayret için 1990’lara kadar denenen bilindik açık/baskın asimilasyon uğraşlarından sonuç alınamayınca sessiz/gizli asimilasyon sürecine geçildi. Fakat bu da umulan neticeyi vermiş değil.
YENİ SOSYOLOJİK GERÇEKLER
Fakat 2010’lar itibariyle Türkiye’nin bu yüzyıllık kimlik siyasetini, asimilasyon gayretlerini anlamsız kılacak yahut en başa döndürecek önemli sosyolojik gelişmeler/değişimler yaşanmaya başladı. En büyük gelişme elbette 4 milyona yakın Suriyeli mültecinin ülkeye gelmesi oldu. Türkiye toplumu kısa bir vakit diliminde yeni bir etnik toplulukla bir ortada yaşamak durumunda kaldı. Yeniden bu kısa mühlet içinde Araplar ülkenin en büyük üçüncü etnik kümesi haline geldi. Suriyeli göçünün birinci yılları itibariyle gündeme gelmese de yıllar içinde dükkân tabelalarındaki Arapça kullanımından, Arapça ders verilen resmi ve özel okullara, kamusal hizmetlerde Arapça tercüman sağlanmasından bu lisanda bilgilendirici içerikler hazırlanmasına kadar klasik sosyolojik ve bürokratik yapıyı evvel afallatan sonra dönüştüren çok sayıda önemli gelişme yaşandı.
Bunlara ek olarak Türkiye, geri gönderilmeleri ülkelerindeki iç savaş, devam eden belirsizlik ve politik durum nedeniyle öngörülebilir bir gelecekte mümkün görünmeyen Suriyeliler için biraz da mecburen toplumsal ahenk programlarına başlamak durumunda kaldı. Suriyeli çocukların okula kazandırılmasını da amaçlayan Süreksiz Eğitim Merkezleri’nde Arapça eğitime müsaade verilmesi bu zarurî adımlardan biriydi. Birkaç yıldır Ulusal Eğitim Bakanlığı tarafından ülkede yasal kalış hakkına sahip yabancılara yönelik başlatılan ve bu bireylerin “ülkemizdeki toplumsal, ekonomik ve kültürel hayata ahenginin kolaylaştırılmasını” amaçlayan toplumsal ahenk ve hayat eğitimleri de bu sürecin bir diğer adımı olarak ortaya çıktı. Program, en azından şu basamaktaki çerçevesinin darlığı nedeniyle gerçek manada bir toplumsal ahengi gerçekleştirme potansiyelinden uzak olsa da bir kamusal niyeti açık etmesi bakımından kıymetli bir kırılmanın göstergesi durumunda.
Suriyelilerin toplumsal ahenginin nasıl bir “uyum” olacağı, bunun asimilasyonist bir “uyum” mu yoksa o kültürü kabullenen ve müdafaaya alan bir entegrasyon mu olacağı konusunda pek kimsenin bir fikri ve siyaseti şimdi yok. Mülteci tersi diskurun oy toplar derecede güçlendiği bir periyotta kimsenin bu türlü bir tartışma yürütecek mecali -en azından seçimlere kadar- olmasa da sıkıntının yakın devrin en kıymetli tartışma alanlarından biri olacağı açık.
ÇOK KÜLTÜRLÜLÜKLE YÜZLEŞME
Ancak bilindiği üzere ülkedeki yabancılara dair tartışmanın ve süratli gelişen sosyolojik değişimin özneleri yalnızca Suriyeliler değil. İçişleri Bakanlığı’nın bilgilerine nazaran ülkede 3 milyon 760 bini Suriyeli olmak üzere toplam 4 milyon 89 bin kayıtlı mülteci bulunuyor. Suriyelilerin dışında kalan kısmı Afganlar, İranlılar, Pakistanlılar, Türkmenistanlılar ve başka ülkelerin vatandaşları oluşturuyor. Doğal temel olarak kayıtlı olmayan yüzbinlerce göçmen/mülteci de var. Göç Yönetimi Başkanlığı’nın datalarına nazaran yalnızca son 5 yılda yakalanan sistemsiz göçmen sayısı 1 milyon 215 bin. Sırf yakalanan kişi sayısı dikkate alındığında yakalanamayan kayıtsız göçmen/mülteci sayısının da en güzel ihtimalle bu civarda olduğu söylenebilir.
Ülkede ikamet müsaadesiyle kalan yabancılar tarafından bakıldığında da 2010’dan sonra sayılarda her yıl katlanarak artan bir yükseliş kelam konusu. 2010 yılında bu statüyle kalan yabancı sayısı 182 bin iken bu yıl bu sayı şimdi yılın bitmesine 3 ay kala 1 milyon 364 bine ulaşmış durumda. Bu müsaade çeşidiyle kalan yabancıların ülkelerine bakıldığında da yeniden mültecilerin menşe ülkeleri olan Irak (143 bin kişi), Suriye (106 bin), İran (98 bin), Afganistan (53 bin) üzere ülkelerin ön plana çıktığı görülüyor. Türkmenistan (115 bin), Rusya (108 bin), Azerbaycan (67 bin), Özbekistan (53 bin) da bu müsaade cinsine en fazla müracaatın olduğu öbür ülkeler.
Öte yandan, daha evvel Asya ve Afrika’dan gelen göçe alışık olan Türkiye, bu yıl Ukrayna ve Rusya’dan gelen kitlesel göçlerle de tanıştı. Ağustos ayı bilgilerine nazaran Türkiye’deki kayıtlı Ukraynalı sayısı 145 bine ulaşmış durumda. Ukrayna savaşının şimdi birinci ayında Türkiye’ye gelen Rus sayısı da 14 bini geçmişti. Son seferberlik kararından sonra binlerce Rusyalının daha Türkiye’ye sığınması bekleniyor.
Mülteci yahut göçmenlerin kıymetli bir kısmı hudut dışı edilmeye çalışılsa da bir o kadarı yahut tahminen daha fazlası siyasi yahut ekonomik sebeplerle ve birbirinden çok farklı coğrafyalardan gelmeye devam ediyor. Türkiye, 2000’li yılların birinci periyoduna kadar Asya ve Afrika’dan gelen göçmen/mültecilerin Avrupa’ya geçiş için kullandığı bir transit ülke pozisyonundayken Avrupa’nın da hudutlarını muhafazaya alması ve bir müddettir izlediği geri itme (push back) siyaseti nedeniyle bir varış noktası vasfı kazanmış durumda. Türkiye bu haliyle tahminen de tarihinin en çok kültürlü periyodunu yaşıyor. Üstteki datalardan de görüleceği üzere bu çok kültürlülüğün azalmayacağını, tersine yakın gelecekte daha da çeşitleneceğini gösteren birçok gösterge mevcut. Devam eden göç/mülteci hareketliliği bu nedenle Türkiye’yi çok kültürlülük açısından “ister istemez” ve hiç olmadığı ölçüde dinamik bir ülke haline getiriyor ve ülkedeki vatandaşından devlet kurumlarına yeniden “ister istemez” bir grup değişim ve dönüşümlerle yüz yüze bırakıyor.
GECİKMİŞ BİR SÜRECİN SANCILARI
Dolayısıyla Türkiye istediği kadar uğraşsa da giderek artan sayıda farklı kimliği eskisi üzere kolay kolay asimile edemeyeceğinden yahut buna girişse dahi bütün bu eforları bir müddet sonra esasen anlamsızlaşacağından bu kimliklerle bir yüzleşme ve ahenk sürecini yaşamak zorunda kalacak. Elbette Türk kimliği dışındaki tüm kimliklerle sırf dışlama ve zayıflatma refleksi geliştirebilmiş bir ülke açısından bu süreç kolay olmayacak. Hatta hala en büyük kaygısı Kürtçe’yi ve Kürt kimliğini bastırmak olan devlet aklı, bunun uğruna bu yeni kimliklerle de çabayı düşünebilir. Lakin bunun boşa bir gayret olacağı Suriyeliler hasebiyle uzun müddettir anlaşılmış durumda. Ne yeni gelen halkların –Almanya’daki Türkler gibi- kendi lisan ve kültürlerini bırakma niyetleri var, ne de Türkiye’nin tüm bu kimlikleri tek bir potada eritme kabiliyeti.
Türkiye bu istikametiyle, Avrupa ve Amerika kıtalarındaki birçok ülkeye kıyasla gecikmiş ve o denli görünüyor ki önüne geçilemez bir çok kültürlülük sürecinin içinden geçiyor, bu ülkelerin on yıllar evvel yaşadığı süreç ve sancılarla da yeni yeni yüzleşiyor. Bu yeni periyodun Türkiye’nin büyük yıkımlar yaratmış ve yaratmaya devam eden tekçi zihniyetinden kurtularak başka kimliklerle tanışma ve barışması manasında bir fırsat ve imkâna dönüşmesi önünde ise tekrar kendi ürettiği dehşetleri ve davaları dışında bir mani bulunmuyor. Birinci yüzyılını farklı kimlikleri zayıflatma yahut ortadan kaldırma eforlarıyla geçiren Türkiye’nin ikinci yüzyılının kültürel kıyımlarla ilerlememesi için önünde bu türlü bir önemli imkân –hâlâ- var.
Ülkelerindeki savaşlar, siyasi baskılar yahut ekonomik mahrumluklar nedeniyle gelmiş milyonlarca yabancının kültürel farklılıklarının tanınması, hak ve hizmetlere kendi lisanlarında erişimlerinin sağlanması Türkiye’nin demokratikleşmesinin önündeki en büyük pürüzlerden birini de direkt kaldıracaktır. On yıllardır tek lisan, tek millet projesini gerçekleştirmek için her türlü anti demokratik yolu kullanan devletin demokratik dönüşümü nihayet bu çok kültürlülüğün mecburî da olsa ortaya çıkaracağı kazanımlardan biri olabilir.