Şark aydınlanmasının Mirza Fethali Ahundzade`den sonraki en değerli temsilcisi Celil Mehmetkuluzade Mirza Fethali`ye ilgili “ya âlâ yazılması gerekir ya da hiç yazılmaması gerekir” diye inancını söz etmişti.
Gori Öğretmen Yüksek Okulu`ndan mezun olduktan sonra günümüz Nahçıvan hudutları içindeki Nehrem Köyünde öğretmenlik ve akabinde okul müdürlüğü yapan Mehmet Kuluzaade bölgedeki ağır feodalist baskıların ortaya çıkardığı nefes alınamaz durumun yanı sıra cehaleti, yobazlığı `Danabaş Köyünün `Havadis`i`,`Usta Zeynel`, `Posta Kutusu` hikayelerinde sarraf dakikliğiyle tasvir ederken “Yazmak istiyorum, çok istiyordum yazmak” aşkı `Danabaş` diye imgelediği bölgeyi terk etmeye zorluyordu.
1895 yılında kaleme aldığı Danabaş Köyünün `Havadisi`nin başlığının alt kısmına kalemin kutsallığına ait Sokrates`ten aldığı bu kelamları koymuştu:
”Kalbimden gelen ses bana çok şeyler öğretiyor .O ses pak ve pak insafımın sesidir ki, o insaf herkeste var. Herkes derinden düşünerek onun buyurduğunu dinleyip buyruğuna emel eylerse çok sırları öğrenip çok şeyler bilir.”
DERİN TESİRLER BIRAKTI
Hasta hanımını tedavi ettirmek için 1903 yılında Tiflis`e giden Celil Mehmetkuluzade orada `Şark-ı Rus` gazetesi imtiyaz sahibi, hemşehrisi Muhammed Ağa Şahtahtinski`nin kapısını çalıyor.
1890`lı yıllarda Rusya`nın iki değerli gazetesinin İstanbul muhabirliğini yapmış Şahtahtinski`nin her yaz gittiği Nahçıvan ve Erivan bölgelerinde yaptığı sohbetler Celil Mehmetkuluzade de dahil olmakla bölge aydınlarının üzerinde derin tesirler bırakmıştı.
Mehmetkuluzade`nin `Posta Kutusu` hikayesini okuyan Şahtahtinski ona `Şark-ı Rus` gazetesinde birlikte çalışmayı öneriyor ve Mehmetkuluzade öneriyi kabul ediyor.
MİLLETVEKİLİ OLDU
Bir mühlet sonra gazeteyi satan Şahtahtinski 1905 yılında Rusya Duması`na seçimlerde Erivan milletvekili seçiliyor.
Ahmet Ağaoğlu`nun yayın direktörlüğünü yaptığı Hayat ve Hüseyinzade Ali Bey`in çıkardığı Fuyuzat mecmuası üzerinden Bakü basını lisan tartışmalarını ateşleyince Celil Mehmetkuluzade`nin 7 Nisan 1906`da Tiflis`te çıkarmaya başladığı Molla Nasrettin mecmuası ana lisanının `Arap ve Fars lisanlarının mümkün mertebe arındırılması uğraşını veriyordu.
Çar İkinci Nikola`nın Başbakan Stolıpin`in dayanılamaz baskıları yüzünden Ağaoğlu ve Hüseyinzade Bakü`yü terketmek zorunda kalırken İstanbul`a dönüş yolunda Molla Nasrettin mecmuasının Tiflis`teki ofisini ziyaret eden Hüseyinzade, şahsen Mehmetkuluzade`ye “Sade lisanda yazmak gerekir, sade lisanda yazmasını bilmek büyük ustalık ister” diye itirafta bulunmuştu.
SÜREN MÜCADELE
Nehrem-Danabaş mahreçli cehalet, yobazlık, din ve ağalık baskısı konusu Mehmetkuluzade`yi ömrü boyunca düşündürdüğü için yalnızca hikaye, güldürü ve trajikomedilerinde değil Molla Nasrettin mecmuası sayfalarında bu durumlara karşı çabasını aksatmadan sürdürmüştü. Sosyalist ihtilali “O şey ki ihtiyar Molla Nasrettin`in (kendisini kastetmişti) kalbine ve dimağına her bakımdan uygundur, onun ismi Şüra`dır” diye destekleyen Mehmetkuluzade`yi hayal kırıklığına uğratan birinci olay 1922 yılında mecmuanın sahipliğinin elinden alınarak Bakü Belediyesi`nin maddi dayanağına bağlanması olmuştu.
Tek partili yeni rejimin şartları sertleşerek `Proleterya Edebiyatı`nın genç temsilcileri muazzam tecrübesi bulunan kalem sahiplerinin başına dünyayı dar ettiler.
DİN VE CEHALET KONULARI
Mehmetkuluzade için tek deva edebiyatın, tiyatronun (1909 yılında kaleme aldığı Ölüler trajikomedisinin sahne direktörlüğünü de şahsen kendisi yapmıştı) ve gazeteciliğin içinde en etkin biçimde bulunduğu otuz beş sene boyunca kendisini daima meşgul eden din ve cehalet konusunda son yapıtını kaleme almaktı.
İşte `Deli yığıncağı` Mehmetkuluzade`nin içinde bulunduğu o ruh halinin eseri olup dünya edebiyatında gibisi bulunmayan bir trajikomedidir.
`Deli yığınağı`ndaki ana fikir ve fikir şeriat rejimlerinin toplumlar üzerinde kurduğu baskının en son sonucunun:
1) Akıllı ve aydın insanlara en ufak bir ömür alanı tanımamasından ötürü o insanların kendilerini deliliğe vurmak zorunda kalması;
2) Akıllı insanların ömür alanını alabildiğine daraltmasına karşın bunu kâfi bulmayarak onları tıkamak için tımarhane yapılması,
(Prof. Dr. Hayrettin Karaman`ın sık sık yaptığı `Getto yapma` ikazları mealinde).
Nitekim Celil Mehmetkuluzade`nin `Deli yığınağı` trajikomedisi de ülema başı Hazret Eşref`in kentin en akıllı ancak ömür alanının tanınmamasından ötürü kendilerini deliliğe vurmuş insanlarının tıkılması için hacılardan 40 bin altın para istemesiyle başlıyor.
Parayı fazla bulan hacılar itiraz edince Hazret Eşref yalnızca `Para, para, para` diyerek talebini yineliyor ve bundan sonra hacılar kesenin ağzını açıyor.
AĞIZDAN ÇIKAN İKİ KELİME
Emiristan ülkesinden davet edilmiş ve ülkenin lisanını bilmeyen Hekim Lalbyuz isimli psikiyatristin vazifesi hacıların, “Şehrin güvenliğine tehlike oluşturup toplumu rahatsız ettiğini” söyledikleri delilerin-aslında ise en akıllı insanların- durumunu tetkik ederek ülkesindeki “İlm-i psikiyatriye tatbik buyurmaktır”.
Gelişmeleri bir mühlet izledikten sonra şaşkınlık içinde kalan Hekim Lalbyuz`un ağzından yalnızca `Dali` ve `Akademik` sözleri çıkıyor.
Hacıların kentte tımarhane inşa edilmesi konusunu onaylamasından sonra ulemanın başı pozisyonundaki Fazıl Küleyni`nin gayesi muhakkak oluyor:
Şehrin en akıllı iki insanı olan ağabeyi Molla Abbas`ı (çok derin bilgili şahıs manasında olup, örneğin tezkire, cönk ve birinci edebiyat tarihi kitaplarında Muhammed Fuzuli`nin isminin önünde de `Molla` sözü yazılmıştır) tımarhaneye koyarak hanımı Pırpız Suna`yı ele geçirmek.
Şehrin baskıcı havasında kendine yer bulamayan çağdaş fikirli Suna da kocası Molla Abas`ın yanından ayrılmamasına karşın kayınbiraderi ulema başı Fazıl Küleyni onun peşini bırakmıyor.
Hacıların, tımarhaneye gönderilen kardeşlerinin karılarıyla imam nikahı yapmak için düzenlenen merasimde şialara müracaat eden Fazıl Küleyni bunu olağan karşılamaları gerektiğini zira “Bu imam nikahları sayesinde bayanların doğuracağı çocuklardan kurulacak yetmiş bin kişilik ordunun Yezid`in ordusuyla savaşa girerek zafer kazanacağını” tez ediyor.Şehrin en akıllı insanları olmalarına karşın tımarhaneye salınmış `deliler` gelişmelere ironi ve mizah yoluyla sert reaksiyon koyarken Fazıl Küleyni ağabeyinin hanımı Pırpız Suna`yı gecaveye götürmek isterken Suna Fazıl`ı sert formda itiyor ve kocasının yanına dönüyor. Öteki `deliler` Fazıl Küleyni`ye saldırınca hacıların tamamı korkarak kaçıyor.
“SANA DA KENDİME DE ACIYORUM”
İşte ulema başı kardeşinin `deli` diye tımarhaneye koyduğu lakin kentin en akıllı adamı Molla Abbas yapıtın finalinde şu konuşmayı yapıyor:
“Deliler içinde yalnız kalmaman için kaç yıldan bu yana (kendi kıyafetine bakıyor) kendimi bu hale salmışım.
Sana da kendime de acıyorum. Zira bizim günümüz bu türlü geçecek ve sonunda da duvarlar tabanında can vereceğiz.
Bir halde ki gitmedin, gitme, bırak o bacı-kardeşler (elini zevvarların tarafına uzatıyor), o kayınbirader-baldızlar gecaveye oturup yetmiş günün içinde hazretin ordusuna yetmiş bin asker dünyaya getirsinler ve hazretin düşmanlarını cehennemin dibine-köşesine göndersinler.
Biz de gidip yoldaşlarımızın yanında kalalım.
Hazretin zuhuruna inanmamalarına, hazretin huzurunda takla atmalarına karşın onlar hiç değilse seni çimdiklemiyorlar. (Yüzünü meczuplar tarafa tutup bağırıyor: ”Yoldaşlar!” Meczuplar güle güle geri dönüyor. Meczuplara taraf asabi): Neye gülüyorsunuz? Ben size bin sefer demişim ki, beni vaizden sayıyorsanız, benim vaaz verdiğim sıralarda vaazımı dikkatle dinlemeniz gerekir.(Deliler başlarını aşağı dikerek konuşmuyorlar. Molla Abbas bir kadar düşündükten sonra belağatla diyor):
Hindistan felesefecilerinden hangisi olduğunu bilemiyorum,-ismini unutumuşum-kitabında şunu yazıyor: İnsan kalbinin her dilek ve istekten uzak olduğu sıralarda kalpte bir hamuşluk ortaya çıkıyor.Bu hamişlukta insanın zihni o kadar açılıyor ki,dünyanın düzgününü ve kötüsünü bir filozof üzere görebiliyor.
Böyle bir sakinliğin, bu türlü bir hamuşluğun şu anda benim kalbime hakim olduğuna Allah şahittir. Onun için ben de Hazret-i Sahibü`l Asır Vaaz-Zaman`ın hizmetine müşerref olan bu ahalinin (elini zevvara hakikat uzatıyor) hareketine dikkatle bakıp diyorum: Vallah,billah,biz `Deli Yığınağı`na düşmüşüz.”
DELİ DİYE TIKILAN AKILLILAR
Şehrin `deli` diye tımarhaneye tıkanmak istenen en akıllı insanları, Molla Abbas`ın hayat arkadaşı Pırpız Suna`nın ülemadan Fazıl Küleyni`ye direnmesi sayesinde görünüm yüz seksen derece değişiyor ve bu sefer Molla Abbas zevvarın yükte olduğu kitleyi `Deli yığınağı` ilan edince tımarhane müdavimlerinin imliğine ait soru da net biçimde karşılıklandırılmış oluyor.
Kaleme alındıktan sonra elli sene arşivde kalmış `Deli Yığınağı` 1977 yılında sahnelenirken Azerbaycan tiyatrosunun en maharetli oyuncuları roller almıştı.
Yönetmen SSCB Devlet Sanatkarı Prof. Dr. Mehti Mehmetov, Dram Tiyatrosu`nda gösterime sunulan trajikomediyle ilgili seyircilere geniş bilgi ve tahlil sunmuştur.
Deliliğin Tarihi isimli yapıtında Michel Faucault, Orta Çağ Avrupası`nda `deli` diye bakılan insanların aslında akıllı olduklarını, yalnızca toplum değil, devlet tarafından da dışlanmadıklarını ve ruhban sınıfının da `Avrupa`nın delileri`nden rahatsızlık duymadığını söz etmiştir.
Celil Mehmetkuluzade`nin Mecnun Yığınağı trajikomedisinde hacıların-hocaların kentin en akıllı insanlarından duyduğu rahatsızlık işi tımarhane imaline kadar götürüyor.
(Celil Mehmetkuluzade)
Michel Faucault doğal olarak Celil Mehmetkuluzade`nin yapıtından haberdar değildi. Haberdar olması durumunda Deliliğin Tarihi yapıtı için enfes bir materyal bulduğunu itiraf etmesi işten bile olmayacaktı.
Şark aydınlanmasının yılmaz şahsiyeti Celil Mehmetkuluzade 1927`de kaleme aldığı Mecnun Yığınağı trajikomedisiyle adeta tepeyi fethedercesine kırk seneyi bulan yaratıcılık serüvenini de noktalamış oldu.
SON SEFER KEMAN ÇALDI
4 Kasım 1932`de öğlenden sonra gençliğinde çalmayı öğrendiği kemanını son kere çalarak yatağına uzandı ve hayata gözlerini yumdu.
Bırakıp gittiği mirasın her geçen gün daha büyük kıymet arzettiğinden emin olabilirsiniz.
Deli Yığıncağı, Prof. Dr. Hayreddin Karaman`ın toplumun dine inanmayan kesitiyle ilgili söz ettiği `gettocu` bakış açısının çok çok ilerlemiş halidir.
Ve o ilerlemiş formda Molla Abbas`ın “Yoldaşlar!” müracaatıyla iş 180 derece bilakis dönüyor: `deliler` imam nikahıyla eşlerini ele geçirmek isteyen ulemayı geri püskürtmekle yetinmediği üzere Molla Abbas toplumun tamamının `Deli Yığınağı` durumuna geldiğini ilan ediyor.
Baskıcı-dinci idarelerin toplumları getirdiği son nokta işte bundan ibaret oluyor.
Bunu nefis halde yansıtmasından ötürü Meczup Yığınağı dünya edebiyatının en kıymetli yapıtlarından biri olarak kalmaya devam edecek.
Mayis Alizade
Odatv.com