Hakan Atis | [email protected]
Anadolu, tarihi serüveninde öylesine dramatik olaylara şahit oldu ki, ses olup yankılansa yer yerinden oynar. Kadim topraklarımızın binlerce yıl yüreğinde taşıdığı, sarıp sarmaladığı antik yapıtların birçoğu ne yazık ki yurt dışına kaçırıldı. 1625 yılında Bergama’ya gelen İngiliz fotoğraf ve heykel koleksiyoncusu Thomas Howard’ın görevlendirdiği Papaz William Petty, Akropol’de bulduğu iki frizi, ne olduklarını bilmeden (!) İngiltere’ye götürdü. Akabinde Anadolu’daki antik bedellerin sessiz dünyasında akla hayale gelmeyen kaçırma olayları yaşanmaya başladı. Bu talanın mimarları çoğunlukla Avrupa devletleri oldu. Örneğin Almanya… 1990 yazında periyodun Belediye Lideri Sefa Taşkın ve meclis üyelerinin Berlin’de bulunan Pergamon (Bergama) Müzesi’nde uğruna hareket yaptığı Zeus Sunağı’nın doğduğu topraklara iade edilmesine bir türlü yanaşmıyor. Kamuoyunda heyecan yaratan kelam konusu aksiyonu genç bir gazeteci olarak Bergama-Berlin rotasında takip etmiştim. Bu nedenle Almanya’nın sunağın yasal kılıflar uydurularak kaçırıldığını bilmesine karşın inatla iade etmediğini düşünüyorum. Günümüzde bahisle ilgili çalışmalar Kültür ve Turizm Bakanlığımız tarafından kararlılıkla sürdürülüyor. Sefa Taşkın da mevzuyu güzel bilen ve milletlerarası arenada gündeme taşıyan kişi olarak tüm gücüyle çalışıyor. Bu eforları destekliyorum. Zira sürgündeki Zeus Sunağı, yurdundan farklı kaldığı her gün gözyaşı döküyor. Sunağın Bergama’nın doruğunda yer alan temeli de umutla sahibini bekliyor.
Parça kesim götürüldü
Aslına bakarsanız ülkemizde yaşanan dış kaynaklı tarihi eser talanlarına evvel Osmanlı İmparatorluğu’nda, akabinde da Cumhuriyet Dönemi’nde sessiz kalınmamıştır. Örneğin, 1864 yılında Dikili-Bergama yolunu yapmak için ülkemize gelen ve sunağı kesimler halinde kaçıran Alman Mühendis Carl Humann ve benzerlerine karşı 1869 yılında Âsâr-ı Atîka Nizamnâmesi (Eski Eserler Kanunu) yürürlüğe girdi. Böylelikle tarihi yapıtlarımızın yurt dışına çıkarılması yasaklanmış oldu. Adeta köşeye sıkışan Carl Humann da üstlendiği misyonu (!) yarım bırakmamak için Prusya/Almanya devletinden yardım istedi. Devrin ekonomik ve siyasi şartları nedeniyle nefesi kesilen Osmanlı İmparatorluğu, doğal olarak geri adım atmak zorunda kaldı. Müze-i Hümayun Müdürü Alman Philip Anton Deither’e yeni bir yasa hazırlatıldı. Osmanlı topraklarından çıkarılan tarihi yapıtların hafriyat yapan, toprak sahibi ve devlet ortasında 1/3 oranında paylaşılmasına karar verildi. Tarafsız hakemlik vazifesini ise İzmir Osmanlı Bankası Müdürü Alman W. Heinze üstlendi. Bir öbür deyişle o güne kadar kaçırılan modüllerin ve sonraki yıllarda götürülecek olanların legalleştirilmesi için ustalıkla kılıf hazırlandı. İki yıl sonra Sultan Abdülaziz devrildi, evvel V. Murad akabinde II. Abdülhamid padişah oldu. Derken 93 Harbi’nde (1877-1878) İstanbul önlerine gelen Rus ordusuna karşı Almanya’dan yardım istendi! Şansölye Bismarck’ın konut sahipliğinde Berlin’de imzalanan antlaşma ile kaçınılmaz son hızlandı. İmparatorluk idaresi dört yıl evvel ağır baskı altında evet dediği “1/3 yasası”nı uygulamak zorunda kaldı. O tarihe kadar büyük kısmı kesimler halinde Almanya’ya kaçırılmış olan sunaktan geride kalanların evvel 1/3’ü, sonra 2/3’ü toplam 40 bin marklık tazminat karşılığında Berlin’e verildi. Böylelikle yaklaşık 2 bin 300 yıl evvel Bergama Hükümdarı 2. Eumenes tarafından Galatlara karşı elde edilen büyük zafer anısına inşa edilen görkemli eser doğduğu topraklara veda etti.
Hukuk ne diyor?
2014 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınan Bergama, kendisine ilişkin olanı istiyor. Bu çok net. 1964 tarihli Milletlerarası Kültürel Turizm (ICOMOS) Venedik Tüzüğü’nün 7. hususu açıkça “Bir anıt tanıklık ettiği tarihin ve içinde bulunduğu ortamın ayrılmaz parçasıdır” diyor. UNESCO, 1970 Paris Kongresi, 2017 Roma Toplantısı ve 2018’de ana gündem hususu 1970 kararlarının gözden geçirilmesi olan Paris Zirvesi’nde bu taraftaki kararlılığını pekiştirmiştir. Bir öbür deyişle Zeus Sunağı’nın ilişkin olduğu topraklara iade edilmesine yönelik türel ve toplumsal teşebbüsler için Türkiye’nin eli sanıldığından da güçlüdür. Değerli olan bu süreci memleketler arası platformlarda devlet siyaseti haline getirmek ve kararlılıkla takip etmek. Berlin’de bulunan Bergama Müzesi’ni birçok defa ziyaret ettim. Şuna inanıyorum, sunağın planlı biçimde kaçırıldığı tartışma götürmez. Ayrıyeten tarihe karışmış olan Osmanlı İmparatorluğu’nun kanunları Türkiye Cumhuriyeti için temel kabul edilemez. Fransız düşünür Michael Foucault, Avrupalıların 19. yüzyılda yeni bir kimlik yaratmak için Antik Çağ tarihine yöneldiklerini savunur. Kendi kültürel geçmişlerine temel olacak simgelere muhtaçlık duyduklarını söz eder. Bu nedenle İngilizlerin Yunanistan’ın, kendi ülkesinin Mısır’ın, Almanların ise Anadolu’nun tarihi yapıtlarına göz diktiğini vurgular. Halbuki kültürel pahalar ilişkin oldukları topraklarda bulunmalıdır. Türkiye, bu hususta dünya genelinde tahminen de en fazla istismar edilen ve tartışmasız hak sahibi olan ülke durumundadır. Kelamın özü kamusal yetkiniz yahut ferdî imkanınız varsa Sefa Taşkın’ın 1990 yılında yaktığı meşaleyi daha da ileriye taşıyın. Zeus Sunağı’nın asırlık sürgünü bir an evvel son bulsun. Dünya tarihine Kant, Hegel, Marx, Schopenhauer üzere düşünürleri; Goethe, Nietzsche, Zweig üzere değerli müellifleri; Bach, Beethoven ve daha birçok kıymetli besteciyi armağan eden Almanya, gün gelecek Türkiye’nin haklı tezlerine kayıtsız kalmayacaktır. Buna inanıyorum. Değerli olan bu mevzuyu gündemde tutabilmek.
Denizcilere teklifler
Bergama’yı keşfetmek isteyen amatör denizciler tekneleriyle Dikili’ye gelebilir. Bölgede yaşayan usta denizci Tayfun Erkul ve yöreyi âlâ bilen Deniz Giray kaptanın tavsiyesi şu istikamette: Dikili balıkçı limanı ortalama beş metre derinlikte. Lakin yer bulmak epey güç. Kalem Adası ise cazip bir yer. Ancak kuzeyi hayli sığ. Kayalık ve boğaz üzere görünür fakat geçiş emniyetli değil. Yakında bulunan Bademli ise 4-6 metre ortası derinliği ile inançlı demire uygun. Kıyıdaki kaya döküntülerine ve hava şartlarına azami derecede dikkat edin.
Tanrıların savaşı
Tanrıya kurban sunmak için yapılan Zeus Sunağı, dört katlı bir apartman yüksekliğinde. Dış duvarlarını süsleyen mermer frizler sayısız tanrısal figür içeriyor. Figürlerde devrin inancına nazaran Zeus ve ailesinin Titan denen ilah ırkıyla savaşıp kainata hükümran olması anlatılıyor. İç duvarlarında Bergama’nın kuruluş söylencesi olarak kabul edilen Telephos’un serüvenleri yer alıyor. Papirüse rakip olan parşömenin bulunduğu, dünyanın birinci “psikiyatri hastanesi”ne konut sahipliği yapan Bergama, sizleri bekliyor