“Sivil Toplumda Bayan Olmak” başlıklı belgenin ikinci yazısında, bayan ve LGBTİ+’lara karşı cinsiyet temelli ayrımcılığın farklı tezahürleri yer buluyor. Doğal asıl sorumuz şu: sivil toplumda yer alan az sayıda bayan, erkeklerle eşit haklara sahip mi? Bölgesel seviyede farklılıklar olduğu söylenebilir mi? Sorunun karşılığı ise “Heval artık vakti değil” cümlesi ile özetlenebilir.
2021 yılında Universus tarafından yürütülen bir araştırmada sivil toplum çalışanları ortasında bayana yönelik ayrımcılığın yansımaları çeşitli bahis başlıkları altında sıralanıyor: Sigortası net maaşı üzerinden ödenenlerin yüzde 84’ü erkek, sigortası net maaş üzerinden yatırılmayanların yüzde 77’si bayan. “Çalışanların ne sıklıkla fazla mesaiye kalması beklenir” sorusuna “her zaman” karşılığı verenlerin oranı yüzde 18; bunların da yüzde 77,7’sini bayanlar oluşturuyor. Yeniden, fazla mesai fiyatlarının karşılanmadığını söyleyen yüzde 86 oranındaki sivil toplum çalışanlarının da yüzde 77,7’ünü bayanlar oluşturuyor.
Bu yazı için görüşlerini paylaşanlar sivil alanda bayanların erkeklere kıyasla daha çalışkan, daha sorumluluk sahibi, kapsayıcı tahlil teklifleri geliştirdiği konusunda uzlaşıyor. Sivil toplum alanında uzman ve çeşitli kuruluşlara danışmanlık yapan Nurcan Baysal, kendi tecrübelerinden yola çıkarak kelam konusu araştırma bulgularını özetliyor: “Bir gerçeklik var; bayanlar, sivil toplumda da daha çalışkanlar. Hayat bize bunu öğretiyor. Bu da size bir dolu şeyle baş etmeyi öğretiyor; mecburiyetten çalışkan oluyorsunuz bir süre sonra.”
Covid-19 global salgınıyla bir arada sivil toplumdaki artan iş yükü ve iş yoğunluğundan da tekrar bayan çalışanlar daha fazla etkileniyor. Yeniden Universus’un yürüttüğü araştırmanın bulgularına nazaran bayan çalışanların pandemi müddetince iş yükü daha fazla artmışken, erkek çalışanlar iş yükü yoğunluğunun değişmediğini yahut azaldığını tabir ediyor.
Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği’nden Yeliz Dede-Özdemir, bayan ve muhalif olanların, hem sivil hayatta hem de çalışma ömründe daha fazla ayrımcılığa, mobbinge ve şiddete maruz kaldığını gözlemlediğini söylerken; İstanbul Ticaret Üniversitesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Nihal Kocabay-Şener bilhassa karma örgütlerde bayan olmanın “mücadeleyi iki ile çarpmak demek” demek olduğunu, bu örgütlerde bayanların varlık gayreti verdiğini belirtiyor.
Tüm bu dezavantajlara rağmen, sivil toplum birebir vakitte bayanlara ve LGBTİ+ bireylere alan açan ve kendilerine bilhassa hak temelli örgütlerde yer bulabilmelerine imkan sunan bir alan. EŞİK Platformu’nda faaliyet yürüten avukat ve aktivist Selin Nakıpoğlu, sivil alanda gönüllüsü olduğu STK’ların kendisi için birer “nefes alanı” olduğunu vurguluyor. “Başka bir Türkiye güya yaşadığım” derken; aktivist ve hak savunucusu Zeynep His Ağbayır ise, sivil toplumu aktivizm bağlamında hak temelli savunuculuk yapan, bayanlar dâhil, herkes için çalışılması en düzgün alanlardan biri olarak pahalandırıyor.
İkili cinsiyet sisteminin yarattığı toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin sivil toplumda da birçok kişiyi olumsuz etkilediğini hatırlatan Cinsel Şiddetle Uğraş Derneği üyesi İrem Öztürk, bu alanda çalışan kurumların, ikili cinsiyet dışında kalanlar için inançlı bir alan oluşturduklarını belirtiyor. “Ana akım sivil toplum eko-sistemi hâlâ epey ataerkil pratikler ve telaffuzlar içeriyor” diyen Öztürk, bu bireylerin kimi STK’larda çalışma alanı bulabilseler dahi, sivil toplumun genelinden ayrışmak zorunda kalabildiklerini kaydediyor.
Sosyal Siyaset, Cinsiyet Kimliği ve Cinsel Yönelim Çalışmaları Derneği’nde çalışan Zarife Akbulut, bayan olmanın zahmetini sorumluluk boyutuyla vurguluyor. Akbulut, bazen bir bayan yahut LGBTİ+ birey, yani “hak çabasının öznesi”, olarak kelam üretme mecburiliği hissediyor. Lakin “düz hetero erkeklerin” bu mecburiliği taşımadığını düşünüyor. Ona nazaran, bayanlar her durumda erkeklere kıyasla çok daha fazla sorumluluk duyma eğilimindeler.
Trabzon’da bayan hareketi içinde yer alan Teşrife Boysan ise, sivil alanda erkeklerin bayanlara yaklaşımı üzerinden bayan olmayı şöyle tanım ediyor: “Eril iktidar her yerde olduğu üzere sivil toplumda da var. Erkekler ‘eşitlikçiyiz’ diyorlar fakat bayan hakları konusundaki telaffuzları bile küçümsüyorlar. Bayanlara karşı daima ‘sizden daha düzgün biliriz tavrı’ içindeler.”
Yukarıda belirttiğimiz 2021 yılında yayımlanan Universus araştırma raporunda yer alan değerli bir öteki bulgu, öbür pek çok başlıkta olduğu üzere sivil alanda bayanların erkeklere nazaran karar alma sürecinde daha az kapsandıklarını hissetmeleri. İştirakçi bayan ve LGBTİ+ sivil toplum çalışanlarının yüzde 31’i karar alma düzeneklerinin kapsayıcı ve iştirakçi olduğunu düşünüyor; erkekler ise bu soruya yüzde 56 oranında olumlu karşılık veriyor. Başka yandan, bayanların yüzde 69,2’si çalıştığı kurumun örgüt içi işleyişte eşitlikçi olmadığını; yüzde 42’sinin çalıştığı kurumun iç işleyişte hiç eşitlikçi olmadığını düşünmesi de kayda bedel bir başka bulgu.
SİVİL TOPLUMDA TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ: ‘HEVAL VAKTİ DEĞİL!’
Bu yazı için görüşülen hak savunucularının vurguladığı üzere pek çok STK, sivil alandaki eşitsizliklerle örülü ve dezavantajlı duruma rağmen, bu alandaki toplumsal cinsiyet dinamiklerine mahsus problemleri kendi faaliyet alanlarının dışında görüyor ve kendi gündemlerine dâhil etmiyor.
Önce bardağın dolu tarafından başlayalım. , Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği’nden Yeliz Dede-Özdemir, STK’larda eşitlik şuurunun kamu ve özel kesime kıyasla çok daha yüksek olduğunu ve Türkiye’de sivil alanda bayan ve LGBTİ+ların en ağır temsil edildiği alanın bayan ve LGBTİ+ örgütleri olduğunu kaydediyor. Selin Nakıpoğlu üzere birçok kişi, bayan ve LGBTİ+ örgütlerini sıklıkla “Türkiye’nin en güçlü sivil toplum faaliyetlerini yürüten” kurumlar olarak pahalandırıyor. Selen Doğan, “kadın hareketi, sivil toplumun lokomotifi” derken, Zarife Akbulut, bayanların cinsiyet temelli ayrımcılığa karşı yürüttüğü uğraş sayesinde sivil alandaki cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği temelli ayrımcılığın azaldığını vurguluyor.
Nurcan Baysal’ın belirttiği üzere, bayan ve LGBTİ+ örgütleri dışında bu sivil alanda “hiç tartışılmayan bir konu”. “30 yıldır sivil toplumdayım; bizim bölgede şu var: heval vakti değil! Bizde o vakit hiç gelmiyor! O vakit, ne vakit? Biz toplumsal cinsiyet sorununu, birtakım acil mevzular nedeniyle, hâlâ konuşamıyoruz.”
İstanbul Ticaret Üniversitesi’nde çalışan akademisyen Doç. Dr. Nihal Kocabay-Şener’e nazaran, birtakım sivil toplum örgütleri kendi içlerinde kurdukları sistemlerle (eşitlik komiteleri, bayan ve LGBTİ+ kurulları gibi) mevzuyu kendi kurumsal gündemlerine dahil ederken; başkalarında ise eşitsizlik sorunu birebir derecede ciddiyetle ele alınmıyor. Trabzon’da bayan hareketi içinde yer alan Teşrife Boysan da, bayan örgütlerinin eşitliğe dair gereğince donanımlı olmasına ve alanda faal olarak yer almalarına rağmen, öteki alanlarda faaliyet yürüten STK’ların mevzuyu içselleştirmediklerini kaydediyor.
Kadın ve LGBTİ + örgütleri dışında eşitsizliğin pek konuşulmadığını düşünen Ankara merkezli Engelli Bayan Derneği üyesi Bahar Yavuz bu durumu şöyle özetliyor: “Bu aslında gerçek bir sorun değilmiş de biz dikkati dağıtıyormuşuz üzere davranılıyor. Eşitlik hassasiyeti olduğunu söyleyen STK’ların birden fazla, bir çalışma yapar ya da idare heyeti belirlenirken bu dengeyi sağlamayı çok da gözetmiyor.” Lakin genel tablo eşitsizlik sıkıntısının kelam konusu STK’larda dahi tartışılmaya devam ettiğini gösteriyor. Bu çerçevede İrem Öztürk, ikili cinsiyet anlayışı ile yalnızca bayanlara odaklanma ve LGBTİ+ bireyleri dışarıda bırakmanın sivil alanda sık karşılaşılan ve hak temelli olmayan bir yaklaşım olduğunu hatırlatıyor.
‘SİVİL TOPLUMDA DA CAM TAVAN VAR!’
Peki, siyaset alanında olduğu üzere sivil toplumda bir cam tavan var mı? Faaliyet yürütülen hak savunusu alanlarına nazaran, sivil toplumda bayan ve LGBTİ+’ların temsili ve karar organlarında kendilerine buldukları pozisyon farklılaşıyor mu? Bayanlar, yalnızca bayan ve LGBTİ+ örgütlerinde mi güçlü? Bu soruları birlikte düşünen Nihal Kocabay-Şener, son devirde bilhassa yükselen toplumsal cinsiyet tersi harekete karşın, eşitlik savunuculuğunun güçlendiğini ve sivil alanda bayanların temsil edildiğini söylüyor.
Selin Nakıpoğlu, bayanların sivil alanda temsiline “siyasette temsil” açısından bakarak, verilen gayret oranında eşit temsiliyetten bahsedilemeyeceğini kaydediyor. Bahar Yavuz, “engellilik alanında da STK’ların birçoklarının idaresinde yaşlılar ve erkekler sayıca fazla. Sivil alanda cam tavan hâlâ var” diyor. Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği’nden Funda Şenol-Cantek de toplumsal cinsiyet temelli çalışmayan STK’larda cam tavan tesirinin daha fazla olduğunu gözlemliyor.
Pek çok STK’nın kuruluş basamağında ve idare konseyinde yer alan Nurcan Baysal, “işin birçoklarını yapan her vakit bayanlar olarak biz oluyorduk, projeleri biz hazırlıyorduk. Maksat kitleye biz gidiyorduk, o sırada erkekler yanımızda değildi. Biz ‘yönetimde kim olacak?’ bunu da düşünmezdik, o kadar heyecanlıydık. Sonra, bir bakardık ki idareye erkekler oturmuş.”
Zarife Akbulut, genel olarak sivil alanda LGBTİ+ ve bayan sivil alan aktörlerinin düşük düzeydeki varlığını, toplumsal cinsiyet eşitsizliği nedeniyle eğitim hakkına ulaşmamış bayan ve LGBTİ+’ların uzmanlık isteyen bu cins alanlarda yer almasının mümkün olmamasıyla açıklıyor. Dahası, LGBTİ+ hak savunuculuğu alanında “düz hetero erkek olarak yer almanın” mümkün olmadığını lakin bu hak alanında da “gay ya da biseksüel erkeklerin, trans/biseksüel/lezbiyen bayanlara oranla daha fazla kendilerine yer bulabildikleri” kanısında.
Küresel Eşitlik ve Kapsayıcılık Ağı Derneği kurucu lideri ve akademisyen Ayşe Kaşıkırık’a nazaran, “kadınlar yalnızca güya bayan örgütleriyle sınırlanmış üzere bir alana hapsediliyor. Tüm STK’larda, mesleksel ve teknik örgütlerinde, hemşehri derneklerinde de bayanların kelamı daha fazla duyulabilmeli.”
Van’da genç bir aktivist olan avukat Mariye Bildirici, sivil alanda cam tavan ve ötekileştirmenin çoğunlukla manipülatif prosedürlerle yapıldığını ve bundan ötürü fark edilmesinin çok güç olduğunu düşünüyor. “Erkekler bayanlara yükselme ve görünür olma ‘hakkı’ vermiş olsalar bile, işin mutfağında belirleyici rolleri alıp bayanı içeriden yönlendirmeye, onlardan rol çalmaya çalışmaktan vazgeçmiyorlar.”
KADINLAR, SİVİL ALANA MESLEK ODAKLI YAKLAŞMIYOR!
Bu tespitler, bayan ve LGBTİ+ların daha dar bir sivil alanda ve yükle bayan ve LGBTİ+ örgütlerinde yer alabildiklerini gösteriyor. Sivil toplum tecrübelerini paylaşan bayanlar, bu tespitlerin yanı sıra bayanların STK’lardaki varlığının meslek odaklı olmadığı konusunda da hemfikir.
Sivil toplum uzmanı ve müellif Emine Uçak-Erdoğan bir yazısında “erkeklerin tersine bayanların siyaset üzere sivil toplum çalışmalarını da çoğunlukla ikbal olarak değil dava olarak gördüğü” ve meslek odaklı bakmadığı tespitini yapıyor. Bu görüşe katılan Selen Doğan, erkeklerin sivil toplumu “bir iş alanı” olarak görebildiklerini lakin bayanların “kendi sorunlarını çözebileceği bir alan olarak görüp içselleştirdiğini” düşünüyor.
“Erkekler bir STK’da yönetici pozisyonda ise kesinlikle siyasete atılacaktır ancak bayanlarda bu yok. Erkeklerin meslek odaklı olduğundan eminim” diyen Teşrife Boysan, erkeklerin yüzde 80’inin sivil toplumu basamak olarak gördükleri için hangi alanda çalıştıklarının onlar için çok değerli olmadığını kaydediyor.
Bir devir Başşehir Bayan Platformu’nun başkanlığını yürüten Fatma Bostan Ünsal, yer aldığı karma örgüt tecrübesinden “erkeklerin STK’larda durumlarını korumak konusunda daha bencil davrandıklarını”, bayanların ise “prensipleri için fedakârlık yapmayı” tercih ettiğini gözlemlediğini söylüyor.