Seray Şahinler – Dünya kamuoyu bir müddettir anavatanından koparılarak kaçırılan tarihi yapıtların dönüş haberleriyle yankılanıyor. Süreç elbette Batıdan Doğuya yanlışsız… Bilhassa Avrupa ülkelerinden Nijerya, Benin, Irak üzere ülkelere iadeler ön planda. Hatta bu eserler o kadar çok ki İtalya, geri aldığı tarihi yapıtları bir müze çatısında buluşturdu. Türkiye’de de kaçırılan yapıtları geri almak için Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hummalı çalışmalar yürütülüyor. 2021’de 3 bin 480 eser yurda geri döndü. Son olarak Karaman’daki Sidamara Antik Kenti’nde 140 yıl evvel keşfedilen Sidamara Lahdi’nin eksik modülü Eros başı, Londra’daki Victoria&Albert Müzesi’nden getirilerek yerine kondu.
Geçtiğimiz günlerde İngiltere parlamentosunda da Yunanistan’dan İngiltere’ye kaçırılan ve British Museum’da sergilenen Parthenon mermerlerinin iadesi gündeme geldi. Birtakım vekiller yapıtların geri verilmesini, aksinin Yunan halkına ihanet olduğunu lisana getirdi. Pekala ya Türkiye’den kaçırılan o devasa eserler? Berlin’deki Bergama’da, British Museum’da ve Louvre’da yer alan eserler karşısında Batı kamuoyu sessiz. Kaçırılan yapıtları “Anadolu’nun Gözyaşları” kitabında sunan ve bu mevzudaki en geniş envanter çalışmasına imza atan Yaşar Yılmaz ile mevzuyu masaya yatırdık…
Parthenon konusunda kamuoyu Yunanistan’ın yanında görünüyor lakin Türkiye’den götürülen pek çok yapıtın iadesinden kelam edilmiyor bile. Siz ne düşünüyorsunuz bu bahiste?
Evet Batı toplumlarında Yunanlılar’la Türkler’i ayırma kültürü var. Bu yanlış bir ön yargıya dayanır. Helenleri üstün ırk görürler. Kendi kültür köklerini de onlara dayarlar. Batılılar’ın hepsi için söylenemezse de epeyce yaygın bir görüş bu. Üstün ırk tezlerinin kökenini, “Anadolu’nun Gözyaşları” kitabında açıklamıştık. Batılılar’ın yapıtlarımızı geri vermeleri için yöneticilerimizin öncelikle yiğit olmaları, belgeler hazırlayarak uzun erimli bir programla yapıtlarımızı istemeleri gerekiyor. Almanlar 1864’ten beri Bergama’yı kazıyor. Kimsenin sesi çıkmıyor. Koca yapıtları götürdüler. Berlin’de kocaman Bergama Müzesi’ni kurdular. Bergama ismini koyarsak Türkler’den reaksiyon gelir mi diye hiç çekinmediler. Bizden ses bile çıkmadı. Bunu örnek alan Avusturyalılar Efes’ten götürdükleri eserlerimizle doldurdukları müzenin ismini Viyana’da “Efes Müzesi” koydu. Bizim yöneticilerimiz bugüne kadar yapıtlarımızı iade etmedikçe kazınızı durduruyorum diyebildi mi? Bu en kolay adımdı. Sene 2022, Bergama’da birebir soyguncular tıpkı yerde, yaklaşık 158 yıldır hafriyata devam ediyorlar. Karşıtı olsaydı, Osmanlı periyodunda Türk arkeologlar Almanya’da 1864 hafriyata başlasalardı, eserler buraya taşısalardı, İstanbul’da müze açılsaydı, hafriyat iznimizi uzatırlar mıydı? Yapıtlarını geri istemezler miydi? Yeni kurulmuş genç cumhuriyetimizin bakanlığı, Salihli (Sardis)’den sandıklarla eser götürdüklerini öğrendikleri Amerikalılar’a “Götürdüğünüz yapıtları iade etmedikçe bu coğrafyada bir daha hafriyat müsaadesi alamayacaksınız” diye kararlı duruş göstermişler. Onlar da 1923’te 53 sandık eser ve yüzlerce sikkeyi iade etmişlerdi. Sonuç olarak, cumhuriyetimizin kurulduğu yıllardaki özgüveni tekrar kazanmalıyız. En az Yunanlılar kadar işi ciddiye almalıyız. Eserler gelinceye kadar belgemizi masadan indirmemeliyiz.
“Anadolu’nun Gözyaşları” ile bu hususta kapsamlı bir envanter çalışması yaptınız. Sizi bu bahse dikkat çekmeye iten neydi?
Beni bu hususa iten üstte belirttiğim duyarsızlıklardı. Yaklaşık 200 yıldır devam eden bu bilinçsizlik yanında soyguna karşı antiemperyalist duruştu. 2017’de Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinden kitabımı okuyan, etkilenen bir küme yurtsever vekilin uğraşıyla kurul kuruldu. Dört partinin ortak kararıyla, yurtdışına götürülmüş yapıtlarımızı araştırma komitesine davet edildim ve görüşlerimi ilettim, yazılı olarak da verdim. Tarihi eserlerimize karşı duyarsızlığın birçok nedeni varsa da en kıymetlisi, tarih kitaplarında coğrafyamızın tarihi yerine 1071’le başlayan kısır tarih anlayışıdır. Halbuki bizler gözleri çekik gelmiş, yerli halklarla karışmış, Göbeklitepe’den beri bu coğrafyada yaşayan halklar zincirinin son halkasıyız. Tarihi yapıtların mirasçısı bizleriz. Bu doğrultuda tarih kitaplarının düzeltilmesi gereğini meclis komitesine da bildirdim. Böylelikle tarihi yapıtlara, Anadolu’da yaşamış yurttaşlarımız Homeros’a, Herodot’a yabancılık duymayacağız. Yurt dışındaki yapıtlarımızı istememiz daha kolaylaşacak.
Şuan Türkiye topraklarından yurtdışına kaçırılmış bilinen kaç eser var?
Benim saptamalarıma nazaran yaklaşık 150 bini aşkın yapıtımız yurt dışında. Küçük bir vazodan tutun yaklaşık 33 metre genişliğinde, 16 metre yüksekliğindeki Milet Pazar Yeri’nin mermer girişini de bir eser diye tanımlıyoruz. Örneğin İngilizlerin 1840’lar da Kınık-Antalya (Kasantos)’dan götürdükleri gemiler dolusu yapıtımız Londra’da ‘Panteon Salonu’nun yanındaki ‘Ksantos Salonu’nda sergileniyor. Yunanlılar’ın yapıtlarından daha çok ve görkemli bu yapıtlarımız sahipsiz; geri istenmeyi, getirilmeyi bekliyor.
‘TÜM SOYULMUŞ ÜLKELERLE ORTAK HAREKET PLANI’
Sizinle bir sohbetimizde “Ülkemizden koparılmış bir çakıl taşını bile geri istemeliyiz” demiştiniz. O günden bugüne Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın teşebbüsüyle çok sayıda eser ilişkin olduğu yere döndü. Bu teşebbüsleri nasıl değerlendiriyorsunuz. Bu mevzuda neler yapılabilir, yapılmalı?
Öncelikle kendi halkımızı, yöneticilerimizi bilinçlendirmeli. Ayrıyeten, soyulmuş birçok Müslüman coğrafyasındaki ülkelere öncülük ederek, onlarla tarihi yapıtların yurtlarına dönmesi için ortak hal belirleyecek kongreleri her yıl toplamalı. Çin, İtalya, İran, Irak, Suriye, Mısır, Yunanistan başta olmak üzere tüm soyulmuş ülkeler davet edilmeli, eser iade yönetmeliklerini geçmişte yazmış beş ülkeye karşı, yapıtların ülkelerine dönmesini kolaylaştıracak, yeni milletlerarası yönetmelik yazılmalıdır. Eser iadesi için 50-100 yıllık uzun erimli planlar yapılmalıdır. Kısa erimli, günlük medyatik taleplerle kimse yapıtlarımızı iade etmez. Bugüne kadar iade edilenler değerlidir. Fakat müzelerindeki yapıtların yanında küçük çapta yapıtlardır. Sonuç olarak, güçlü ekonomik yapıya bağlı kelamı dinlenir siyasetle birlikte güçlü ordunun keskin kılıcının şıkırtısını duymayan yabancılar eser iadeye yanaşmaz, sudan mazeretler ileri sürerler. Bunları bilerek hareket etmeliyiz.
Pargamon (Bergama) Zeus Sunağı Berlin’de.
‘YUNANLILAR ETİK OLARAK YAPITLARIMIZI İADE ETMELİ’
Bu eserler hangi yollarla, nasıl kaçırılmış pekala? Ve kaçırılan eserler yüklü olarak hangi ülkelere dağılmış durumda?
Ağırlıklı olarak 1830’lardan başlayarak götürülmüş. Yabancılar çökmekte olan bir imparatorluğun ekonomik, siyasi açmazlarından ve rüşvetçi yöneticilerden yaralanmışlardır. Yaklaşık 30 yıl tek yetkili olan Osman Hamdi Bey’in devrinde en değerli yapıtlarımızı götürmüşlerdir. Bu mevzuda “Osman Hamdi Bey’in Öteki Yüzü” isimli araştırmamı, Osmanlı-Alman arşivlerinden yararlanarak yeni bitirdim. Kanun yasaklamasına rağmen yapıtlarımız yasaya ters götürülmüştür. ‘Sultan müsaade verdi’ algısını Batılılar yaratmıştır. Yapıtlarımızın birçok beş ülkededir: Almanya, İngiltere, Fransa, Avusturya ve ABD. Ayrıyeten, Batı Anadolu’yu emperyalistlerin maşası olarak işgal eden Yunanlılar’ın, işgal yıllarında tarihi kentlerimizden götürdükleri yapıtlarımızı unutmayalım. Bu yapıtlarımızı Atina’da inceledim ve bir kısmını yayınladım. İngiltere’den Parthenon yapıtlarını isteyen Yunanlı yöneticilerin yapıtlarımızı de iade etmelerini etik olarak bekliyorum.
BİR TERLİĞE VERDİ AÇIK ARTIRMADA 24 MİLYON $’A GİTTİ
Her bir eser değerli elbette ama götürülenler ortasında öne çıkanlar hangileri?
Tarihi eser eşsiz, el imali ve tek olduğu için hepsi kıymetlidir. Akhisar’da tarlasını kazan bir bayanın bulduğu ve bir çift terliğe verdiği bir karış uzunluğunda mermer yontucuğun ABD’de açık artırmada 24 milyon dolara satıldığını anımsayalım. Berlin’deki müzelerde sergilenen, Bergama, Zincirli, Babil yapıtları, Magneziya (Germencik), Priene (Güllübahçe), Milet, Didim yapıtlarını de… British Museum’da sergilenen Ksantos (Kınık-Antalya) yapıtları, Halikarnas (Bodrum) yapıtları, Knidos (Datça) yapıtları, Viyana’daki 211 metre uzunluğundaki Trysa kabartmaları, Efes’ten Partlar anıtı, Paris’teki Magneziya, Smyrna (İzmir), Assos (Behramkale), Milet, Didim ve Hitit ve Kıbrıs yapıtları, Amerika’da, Assos, Hitit yapıtları, Cremna(Burdur) yapıtları, Antakya mozaikleri birinci akla gelen yapıtlarımız.
Knidos’tan kaçırılan aslan heykeli Londra’da.