19. yüzyıl İstanbul’unda sokak köpeklerini gündelik hayattan siyasete, kültür ve edebiyattan mizah ve siyasete, şehircilikten oryantalizme çok farklı açılardan ele alan İstanbul’un Sokak Köpekleri kitabı farklı bir kent tarihi araştırması olarak karşımıza çıkıyor.
Kitapta köpeğin yeryüzündeki macerasından başlayarak doğu ve batı medeniyetlerinin köpek algısı, geçmiş milletlerin kültürlerinde ve inanç sistemlerinde köpeğin yeri husus ediliyor. Türklerin köpeğe bakışı, kent omurundaki pozisyonu ile siyaset, ideoloji ve mizaha kadar her açıdan insan köpek ilgisine değiniliyor.
İstanbul’a çeşitli vesilelerle gelen seyyahlar, müellifler ve diplomatların kaleme aldıkları seyahatnamelerinde veyahut anılarında kentin sokak köpekleri hakkında bahisler de yer almıştır. Türklerin köpek sevgisi, çabucak her sokakta tesadüf edilmesi halkın onların bakımı ve beslenmesiyle alakadar olması bu anlatımlarda sıkça vurgulanmaktadır. İstanbul’un sokak köpekleri üzerine tahminen en canlı ve doyurucu anlatımlardan birisi Fransız müellif Edmondo de Amicis’in 1874’de kaleme aldığı gözlemleridir. İstanbul’u gezip kente dair izlenimleri kaleme alan müellif kitabında köpeklere dair müstakil bir başlık ayırmıştır. Sokak köpeklerinin başşehir İstanbul’daki ahvalini ve günlük hayattaki yerini Amicis şu satırlarla söz ediyor:
“İstanbul’daki bu bir sürü köpeğin hiçbirinin sahibi yoktur. Köpeklerin hepsi birden, tasması, görevi, ismi, meskeni, kanunu olmayan büyük bir serseriler cumhuriyetini teşkil ederler. Her şeyi sokakta yaparlar… İstanbul’da, hiç kimse köpekler dolaşırken ve yatarken rahatsız etmez. Köpekler yolun sahibidir. Bizim kentlerimizde, atlara ve insanlara köpekler bir kenara çekilip yol verir. Burada köpekleri ezmemek için inşalar, atlar, develer, eşekler şöyle bir kavis çizerler. İstanbul’un en kalabalık yerlerinde, sokağın ortasında halkalanıp yatan dört yahut beş köpek yarım gün boyunca bütün bir mahalle halkının kıvrıla kıvrıla yürümesine sebep olur.”
EVİN DIŞINDA LAKİN İNSANLARIN ARASINDA
1835-1839 yılları ortasında Türkiye’de bulunarak başta İstanbul olmak üzere Anadolu’yu dolaşan Alman mareşal ve devlet adamı Helmunt von Moltke de Türkiye Mektupları’nda İstanbul’un sokak köpeklerinden bahsetmektedir. Moltke, Türkler’in “evlerinde asla köpek bulunmaz, lakin sokaklarda bu sahipsiz hayvanlardan binlercesi fırıncıların, kasapların sadakalarıyla ve birebir vakitte kendi emekleriyle yaşarlar… Benim çok dikkatimi çeken bir şey de İstanbul sokaklarından atla geçtiğim vakit köpekleri ebediyen sokağın ortasında uyur görmem olmuştur. Bir köpek bir insanın veya bir atın yolundan asla çekilmez. Bunu bilen beşerler ve atlar mümkün olabildiği kadar köpeğin önünden çekilirler. Zira köpekten kaçınmak onun üstüne basmaktan elbette daha rahattır” demektedir.
Türklerin gündelik hayatında köpeğin konutun dışında lakin insanların ortasında yaşayıp gittiği yabancıların müşahedeleri ortasındadır. Bilhassa 18. yüzyıldan itibaren kaleme alınan yapıtlarda köpekler kent hayatında vazgeçilmez ve canlı bir öge olarak karşımıza çıkmaktadır. Köpeğin Türklerin mesken ömrüne girmesi ise Kırım Harbi’yle birliktedir. Kırım Harbi esnasında İstanbul’da yaşamaya başlayan İngiltere ve Fransa’dan gelmiş askerlerin aileleri sigara, çay, çikolata üzere tüketim eserlerinin yanı sıra Batı biçimi cümbüş, spor, müzikle birlikte konutta süs köpeği beslemenin de tanıtıcısı olmuşlardır.
İstanbul’un sokak köpekleri seyahatnamelerin yanı sıra günlük gazeteler aracılığıyla mizah dünyasında da sık sık gündem olduğu görülüyor. Bilhassa bir siyasi olayın ardından ya da köpeklerin itlafı, imhası ve kuduz olayları periyodun basın yayın dünyasından takip edilebilmektedir.
SÜRGÜN EDİLEN KÖPEKLER
Tanzimat’la birlikte başlayan ve Meşrutiyet ile doruğa ulaşan Avrupai ve çağdaş bir kent yaratmak gayesinden köpekler de nasibini almış vakit zaman sürgün ve itlafla karşı karşıya kalmışlardır. İstanbul sokaklarını mesken tutan köpeklerin 1910, 1913 ve 1922’de itlaf edilmesi de basın ve halk nezdinde büyük reaksiyonla karşılanmıştır. Bu itlaflarla kente çağdaş bir çehre kazandıracağını düşünen yöneticilerin bu tavrı gazeteleri ve müellifleri da ikiye bölmüştür. Bir kesim bu itlafları acımasız bulurken öteki bir kesim çağdaş kent hayatı için bunun gerekli olduğunu savunmuş birtakımı da köpeklerin kısırlaştırması yahut sokaklardan toplatılarak sürgün edilmesi görüşünü benimsemiştir.
İstanbul’da yaşayan sokak köpeklerinin toplatılarak Hayırsızada’ya sürgünü ve nihayetinde mevte terk edilmeleri tarihin trajik olaylarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 1910 sene yazında Hayırsızada’da bahtlarına terkedilen köpekler zamanın gazetelerinde genişçe yer almış ve sürgünü gerçekleştiren Belediye idaresi kamuoyundan reaksiyon görmüştür. Köpeklerin maruz kaldıkları bu dehşetli ve trajik sondan sekiz ay sonra 1911 yılı başında hükümet merkezi Babıali’nin yanması ve kolera salgının patlak vermesi köpeklere yapılan toplu kıyımın sonucunda bu felaketleri doğurduğu kanaati oluşmuştur.
AVA KÖPEKLERLE ÇIKILIRDI
Sokak köpekleri hakkında arşiv dokümanları ve resmi tarih yazıcılığında ise çok az bahsin geçtiği bunların da kuduz hadiseleri veyahut köpeklerin saray ve ordu için satın alınması üzerine olduğu görülmektedir. Padişahlar ava veyahut sefere çıktıklarında yanlarında her cinsten av köpeklerinin de bulunduğu kaynaklarda geçmektedir. Avrupalılar da Osmanlı sarayına hayvan armağan etmek istediklerinde at yerine av köpeği tercih etmişlerdir. Osmanlı padişahlarının ava düşkün olmaları göz önünde bulundurularak köpeğin daha şık bir armağan olacağı telakki edilmiştir.
Kitapta insan, toplum ve dönemin siyasi olayları bağlamında sokak köpekleri bahis edilirken 19. yüzyılın matbuatındaki mizahi karikatür ve çizimler de görsel gereç olarak okuyucuya sunuluyor.
Yazarın uzun yıllar boyunca kaynak ve materyal toplayarak kaleme aldığı bu hacimli kitap her bakımdan sokak köpekleri üzerine yapılmış en dikkat cazip çalışma olarak öne çıkıyor. Gündelik hayatın içinde yer alan sokak köpekleriyle alakalı basın tarihimizde epey geniş bir literatür olduğunu da bu yapıtla öğrenmek mümkün olmaktadır.