İBRAHİM DEMİRCİ
Günümüz Tatar Hikayesi, Hece Yayınlarının 675. kitabı olarak Temmuz 2022’de okura sunulan bir seçki. Editörlüğünü Ali Uvi Temel’in üstlendiği, 376 sayfadan oluşan yapıtı lisanımıza Fatih Kutlu kazandırmış; jeneriğe “Bu kitap Tataristan Müellifler Birliği’nin katkısıyla hazırlanmıştır.” açıklaması konmuş. Fatih Kutlu’nun “Bu çalışmayı, gurbet kendilerine vatan vatan kendilerine gurbet olan Türkiyeli Tatarlara ithaf etmek istiyorum.” cümlesi, Tatar halkının büyük macerasına düşürülen birinci ışık. Kutlu, “Çevirmen Sözü”nde kitabın oluşum sürecini özetlemiş (s. 9-10). Tataristan Muharrirler Birliği Lideri ve Tataristan Cumhuriyeti Devlet Kurulu Milletvekili Rkail Zeydulla, “Öykünün Devamı Var” başlıklı yazısında Tatar edebiyatına ve hikayesine ait kısa bir kıymetlendirme sunmuş (s. 11-13).
En yaşlısı 1938, en genci 1989 doğumlu otuz müelliften birer hikayenin seçildiği kitabın 1948 doğumlu iki müellifinden biri olan Ehat Gaffar’ın 1 Ocak 2021’de “ansızın ortamızdan ayrıldı”ğını belirten Zeydulla, “Her ne kadar belirlediğimiz ölçülere karşıt düşsek de antolojinin içeriğinde değişikliğe gitmemenin yerinde olacağı kanaatine vardık. Umarız bu halde rahmetlinin ruhunu da şad etmiş oluruz.” demiş (s. 12-13). Doğrusu, bu türlü davranmakla âlâ etmiş. Zira kitabın en kısa metni olan “Korkuluklar”da Ehat Gaffar, dokunaklı bir “gizli sevda” hikayesini çok şık ve incelikli bir lisanla ustalıkla örmüş (s. 99-102. Ortamızdan ayrılmış olması, onu “yaşayan yazar” olmaktan çıkarmıyor.
Günümüz Tatar Hikayesindeki metinleri okurken yüklü olarak Kazan Tatarlarının günlük hayatları, kültürleri, insan alakaları, gelenekleri, yedikleri, içtikleri, doğal etrafları, konutları, bahçeleri, hayvanları, okulları, Ruslarla ve Rus lisanı ve kültürüyle ilgileri hakkında -her biri üzerinde uzun uzadıya durulabilecek- bir yığın detayla da karşılaşıyoruz. Kimi hikayelerde Sovyet periyodunda yaşanan acı ve acıtıcı uygulamalar karşımıza çıkıyor; kimi hikayelerde Rusya Federasyonu periyodunda yaşanan tuhaflıklar sergileniyor. Müslümanlığın ve İslâmî geleneklerin Tatar toplumunun kılcal damarlarına dek işlemiş sağlam ve güçlü bir kaynak ve destek olduğunu sık sık hissediyoruz. Bunları tek tek örneklendirmek bu tanıtım yazısının sonlarını aşar.
TÖVBEKÂR RESSAM
Kitabın birinci hikayesi, “Canından Can Ver”, Rabit Batulla’nın 22 Ağustos 2010 tarihinde Tataristan’ın Biyiktav İlçesi Çırşı Köyünde kaleme aldığı bir metin. Muharrir, otobiyografik ögeler içerdiğini düşündüren hikayesinde “At üzere hırçın ve çabuk parlayan, dedi dolu biri” olan çocukluk arkadaşı, ressam Hırçat’ın başına gelenleri anlatıyor. Sovyet rejiminin istekleri doğrultusunda fotoğraflar yapan Hırçat, “bir defasında yarı latife yarı öfkeyle, “Domuz fotoğrafları yapa yapa ben de domuza döndüm be birader!” demiştir (s. 15). “Zirveyi Tutan Domuz Bakıcıları tablosu için hatırı sayılır bir para almıştı devletten.”(s. 15-16). Hırçat, bu durumdan hoşnut değildir. Kendisinden iğrendiğini söyler. Akıntıya karşı birinci direniş hareketi olarak Moskova’daki bir standa katılacak olan kendi yapıtı “Elmet’in Parıltısı” isimli tabloyu çalarak imha eder. Zira o tablo ile Elmet’te çıkarılan doğalgaz yüzünden yaşanan felaketleri, nüfusun ve tabiatın istikrarını yitirişini “övmüş” olduğunu düşünür: “Elmet’in Parıltısı tablosunu yapmakla vicdanını, haysiyetini satmıştı.” (s. 17)
Üç yıla mahkûm edilen, yeterli hâli gözetilerek koşullu salıverilen Hırçat, mahkeme masraflarını öder, Ressamlar Birliğinden atılır, atölyeden kovulur. Uzun mühlet kendine gelemeyen ressam, nihayet 16. yüzyılın birinci yarısında Kazan Hanlığını yönetmiş olan Süyümbike’nin fotoğrafını yaparak yeni bir yola girmiş olur. “Bahadır” isimli tablosunda da 1552 yılında Kazan’ı savunurken şehit düşen Yapança Bahadır’ı resmeder. Bu fotoğraflar, Hırçat’ın -ölümünden sonra da- yardımcısı, koruyucusu, duacısı olacaktır.
KAZAN PEŞKİRİ
Leis Zölkarney’in “Elveda” isimli hikayesinin 1 numaralı dipnotunu motamot aktarıyorum:
“Kazan peşkiri: Tarihi bin yıl öncesine dayanan, dokuma tezgâhının icadından evvel ipek kumaşlara simle işlenen, daha sonraları el tazgâhında dokunan, yaklaşık iki metre uzunluğunda kırk santimetre eninde beyaz renkli, iki başı kırmızı desenle dokunmuş, sabantoyda (saban düğününde) başpehlivana, at yarışında birinci gelen ve sonuncu gelen yarışçıya (Atına teselli olarak, nineler bağlar.), armağan edilen[,] Tatar kültürünü temsil eden kıymetli sembollerden biridir.” (s. 277)
Yarışta sonuncu gelen atı teselli için o cet peşkir bağlayan, böylelikle onu birinci gelen atla birebir hizaya koyan ninelerin bulunduğu bir toplum, yücegönüllü bir toplum değil midir? Elhak, öyledir!
Öyküsünün başına “Otuz yaşında dul kalan, beş çocuğunu tek başına adam eden Zahide Ninemin aziz ruhuna…” ithafını koyan Zölkarneyn, Kazan peşkirinin giderek hayattan uzaklaşmakta oluşuna, yerini “mağazadan alınan kilim, tül perde, giysi kuşam” üzere şeylere terk ediyor oluşuna hayıflanıyor ve bir Tatar halk müziğinde anılan “güzel bacı”ya seslenerek yapıtını bitiriyor: “Neredesin sen hoş bacı? / Tez et; hoşluğun solmadan peşkirlerine nakşetmekte çabuk et’” (s. 281).
Kırdan kentten, geçmişten bugünden çeşitli kahramanların maceralarına tanıklık ederken uygunluğun hoşluğunu, gücünü, karşılıksız kalmayacağını ve berbatlığın ne kadar berbat ve yıpratıcı olduğunu derinden hissediyorsunuz.
Şunu da ekleyeyim: Günümüz Tatar Hikayesindeki metinlerin birçok, bana “Bu kıssadan ne hoş sinema olur!” dedirdi.