Avlunun girişinde genç bir adam siyah taşlı toprağı eliyordu. İmaj şaşırtan değildi zira kimi sinemalardan hafızamıza kazınmıştır arkeologların çalışma şartları. Ve nedense daima çadırlarda uyuduklarını kabul etmişizdir.
“Ne yapıyorsun?” diye sordum. Aslında öylesine, muhabbete giriş olsun diye sorulmuş bir soruydu bu. Genç adam bu soruyla her gün karşılaşıyor olmalıydı, çok sakin, “Mezar toprağı eliyorum” dedi. O, hem benim sorduğum soruya hem de yaptığı işe alışıktı. Nihayetinde arkeoloji okuyordu ve bu yıl Diyarbakır’da bulunsn Ergani Çayönü’ndeki hafriyat çalışmasına katılmıştı. Lakin ben, alelade bir soruya verilen bu türlü bir karşılıkla her gün karşılaşmıyordum. Şaşırmış ve mezar sözünden ötürü ürkmüştüm biraz fakat tekrar de uygun toparlandım. Orada fazla oyalanmadan, “Kolay gelsin” diyerek avluya geçtim.
BİR AŞKIN EVİ
Ev ve avlu dediğime bakmayın, temelinden birkaç yapının ortasındaki alana avlu diyorum. Yapılar, kullanılan gereçten mimariye kadar bölgedeki konutlara benzemiyor. Oysa konut, dünyaca itibarlı mimarlık mükafatları sahibi Nail Çakırhan tarafından 1970-1972 yıllarında tasarlanıp yapılmış. ‘Nail Çakırhan ve Diyarbakır’ın Ergani ilçesini bir ortaya getiren nedir?’ diye sorulursa, sanırım “Aşk” diye karşılık vermek mümkün.
Çayönü’nde hafriyatlar, 1964 yılında Halet Çambel ile Robert J. Braidwood ve eşi Linda S. Braidwood başkanlığında başlatıldı. Nail Çakırhan da Halet Çambel ile evli. Hapishaneler, çalışma şartları üzere zarurî ayrılıklar Çambel ile Çakırhan’ın aşklarının önüne geçmemiş; ölünceye kadar birlikte olan ikilinin aşkına sonradan kitap olarak yayımlanan mektuplar şahittir.
İşte, Çakırhan’ı Ergani’ye getirten ve burada bir mesken tasarlatıp yaptıran bu aşk olmalı. Öteki nedenler de olabilir elbette fakat aşk, her kıssayı güzelleştirdiği üzere, bu meskenin kıssasını de güzelleştiriyor.
Nedense arkeologların o tarihte çadırlarda kaldıklarını varsayım etmek istiyorum. Ayrıyeten bu kestirimi destekleyen gereçler meskenin bir kısmında koruma ediliyor. Kentten uzak ve etrafı ağaçlarla çevrili olduğu için evvel “özerk bölge” dediğim konut için, artık bir aşkın konutu demeyi tercih ediyorum.
Çayönü’ndeki bu yıl yapılan hafriyatlarda sandık tipi 3 mezar bulundu. ULU AĞACIN GÖLGESİNDE
Ulu bir ağacın sergin gölgesinde oturuyorduk. Mevsim sonbahara dönmüş olsa da sıcak hava ve Diyarbakır güneşi kararını sürdürüyordu hâlâ.
Etrafımızda dolanan küçük bir köpek, kediler ve çocuklardan diğer kimse yoktu. Bir bayan öğrenci biraz ötede oturuyordu, güzel geldiniz dedikten sonra işine dönmüştü. Tahminen mezardan çıkan bir objeyi inceliyordu. Bu yüzden ne iş yaptığını sormaya yürek edemedim. Yemekleri hazırlayan bir bayan ortada görünüyor, sonra kayboluyordu.
Karşılıklı oturduğumuz Prof. Dr. Aslı Erim Özdoğan ile ortamızda uzun bir masa vardı. Masanın üzeri tertemiz mavi bir muşambayla kapatılmıştı.
Geçmiş çağlarla ilgili ve daha çok, çok emek verdiği Çayönü arkeolojik kazısıyla ilgili bilgiler veriyordu hafriyat lideri Özdoğan. Geçmiş çağlar, çoğumuz üzere benim de birinci dereceden ilgi alanım değildi. Tekrar de merakla dinliyordum Özdoğan’ı. İnsanlığın nereden nereye geldiğini bir bilenden dinliyordum. İtiraf etmeliyim ki o konuştukça bilgisi karşısında duyduğum hayranlık da büyüyordu.
MACERAPEREST BABA
Özdoğan’ın bu konuttaki macerası ise 1970’li yıllarda Çayönü hafriyat çalışmasına katılmasıyla başlıyor. “Macera” diyorum zira arkeolojik hafriyatlar uzaktan büyülü ve keyifli görünüyor olabilir lakin insanın maceraperest bir ruha sahip olmasını da gerektiriyor güya. Ancak temel olarak beşere katkı sağlama hissiyatı öncelikli olmalı. Bu ruh ve istek, Halet Çambel’de vardı ve bana o denli geliyor ki Özdoğan’da yaşamaya devam ediyor.
Özdoğan, 1978 yılında öğrenciyken katılıyor Çayönü’ndeki kazılara. Ortada bölgenin diğer vilayetlerindeki kazılara da katılıyor. Dedesi vali, babası mimar İstanbullu bir bayanın köylerde çalışması hiç kolay olmamalı. Bu türlü düşünüyorum lakin Özdoğan hiç oralı değil. Çalıştığı yerlerdeki insanların lisanını, kültürünü, yaşama şartlarını yadırgamamış. Bu şartlara ahenk sağlama mahareti de babasından geliyor olmalı. Askerlikten terhis olduktan 2 ay sonra konuta dönen ve elbette herkesi endişelendiren babasıyla çıktığı seyahatlerden kelam ederken, çok küçük yaşlarda diğer yaşama biçimleriyle karşılaştığını anlatıyor Özdoğan. Meskende titizdir babası lakin çıktıkları seyahatlerde yemeklere konan sinekleri elleriyle kovup yemeğine devam eden bir insandır. Bu tanıklık, Özdoğan’ın arkeolojik hafriyatlar için gittiği yerlere ahenk sağlamasına katkıda bulunmuş.
Prof. Dr. Aslı Erim Özdoğan SANDIK TİPİ MEZARLAR
Özdoğan başkanlığında yürütülen Çayönü arkeolojik hafriyatında geçtiğimiz günlerde sandık tipi diye tanım edilen 3 yeni mezar bulundu. Özdoğan’la buluşmamızın münasebeti de buydu.
Özdoğan, geçen yıl da sandık tipi bir mezar bulduklarını hatırlatarak, bu yıl buldukları mezarların geçen yıl bulduklarının yakınında olduğunu belirtti. Bu mezarlar, periyodun ritüellerine ışık tutacak. Mezarların bozulmadan bulunmasının antropolojik açıdan değerli olduğuna dikkat çeken Özdoğan ve “Dışarıdan çok fazla müdahale olmadığı için DNA tahlili yapma imkanı verecek” dedi.
Bu yıl iki farklı vakit dilimine yönelik çalışma yürüttüklerini söyleyen Özdoğan, bunların çanak çömlekli neolitik ve Birinci Tunç Çağı olduğunu belirtti. Geçen yıl yapılan çalışmalarda milattan evvel 3 bininci yıllara ilişkin olan bir yapı ve eklentilerini tespit ettiklerini anlatan Özdoğan, “Bu yapının kuzey devamını bu sene araştırdık” dedi.
Çayönü’nde bulunan mezarlar ÇAYÖNÜ NEDEN KIYMETLİ?
Çayönü hafriyatlarının ehemmiyeti birçok kaynaktan bulunabilir elbette. Özdoğan, Pir Sait İsyanı ile birlikte bölgenin her türlü araştırmaya kapatıldığına, birinci milletlerarası ve disiplinler ortası çalışmanın Çayönü kazılarıyla başladığına dikkat çekti.
Özdoğan, Çayönü’nü kıymetli yapan temel nedenin ise MÖ 9300-6300 yılları ortasındaki 3 bin yıllık vakit dilimine işaret ettiğini belirtti. Köyden günümüz kentine hakikat evrilecek gelişmenin birinci basamakları olan yerleşik avcı-toplayıcı bir sistemden tarım ve besiciliğe geçiş ve küçükbaş hayvancılığı sergiliyor. Üstelik yarı göçebeliğe geri dönme sürecini detaylarıyla ve kesintisiz anlatıyor. Bakır personelliği, hasır ve keten dokumacılığı, sepetçilik, dericilik ve obsidyen alet üretimi üzere üretim araçları kendi doğal akışında burada geliştirilmiş. Bunlar insanlık tarihi için kıymetli sayılan “ilkler” ortasında yer alıyor. Araştırmaların devam ettiğini belirten Özdoğan, Çayönü’nün Kuzey Mezopotamya Neolitik periyodunu aydınlatacak bir yerleşim alanı pozisyonunda olduğunu vurguladı.
ÇAYÖNÜ KAZIEVİ’NDEKİ MALZEMELER
Öğrenciler hafriyat yerindeydi, oraya gidecektik. Fakat Özdoğan, “Önce meskeni gezelim” dedi. Meskeni gezdik. Konutta neler yoktu ki. İngilizce romanlar, ta Amerika’dan getirilmiş dev sandıklar, o tarihten kalmış sırt çantaları, hafriyatta kullanılan aletler, tahtadan yapılmış enteresan bir çamaşır kurutma aleti… Hepsi korunmuş, sistemli bir şeklide sergileniyorlar.
Bütün bunları gördükten sonra, Özdoğan’la bunların halka açık bir yerde sergilenmesi üzerine konuşuyoruz. Bütün bu materyallerin insanlık tarihine ışık tutmaya çalışan bilim insanlarının emeğini, merakını, azmini gösterdiğine inanıyorum. Kelam konusu stant niyeti Çayönü kadar kıymetli değildir lakin arkeologların 1960’lı yıllarda hangi şartlarda ve aletlerle çalıştıklarını göstermesi açısından dikkat alımlı olacak.
Halet Çambel’in odası da korunmuş. Çambel’in yatağı, daktilosu, barfiks, kum torbası ve günlük hayatta kullandığı öbür kimi aletler koruma edilmiş.
Kazıevi ÇAYÖNÜ’NDE KEŞFEDİLECEK DAHA ÇOK ŞEY VAR
Kazı alanına vardığımızda Aslı Erim Özdoğan’ın öğrencileri paydos için toparlanıyordu. Paydos için saat erken üzere geldi bana. Lakin tek bir ağacın bulunmadığı hafriyat alanında güneş tam zirvede ve yakıcıydı. Özdoğan, öğrencilerin öğlen yemeğinden sonra Kazıevi’nde çalışmaya devam edeceklerini söyledi.
Sonra titizlikle kazılmış alanı gezdik. Yeni bulunan mezarları, zelzeleyle yıkıldığı tespit edilen yapıları, konutları gezdik. Yerleşik hayata atılan birinci adımları hissettik. Zelzele ve sel felaketlerine karşın burada kalmakta ısrar etmiş, tarımı, bakırı, hayvanları evcilleştirmeyi burada keşfetmiş beşerler. Mısır tarlalarının ortasında kalmış genişçe arazinin içindeki yapılara bu niyetle bakınca, hayret duygusu yapışıyor insanın yakasına.
Bu yıl yapılan kazıların sonuna yaklaştığımızı söyleyen Özdoğan, Çayönü’nde keşfedilecek daha birçok şey olduğuna da dikkat çekti.
.